Кол сорулга — малдың баш санын өстүрүп - көвүдедири

Тываның малчыннары эрткен беш чылдың дургузунда малдың ниити баш санын 1,4 катап өстүрген. Ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы көдээ ажыл-агыйны регион бюджединден программада көрдүнгенин езугаар акшаландырып турарының көскү түңнели деп санаан.
   Ук яамы эргелеп-башкарылганың чаа хевириниң баштайгы түңнелдерин үндүрген. Ооң медээлеринден алгаш көөрге, 2007 чылда Тывада өнчүнүң бүгү ээлериниң ажыл-агыйларынга чүгле 106 муң баш мыйыстыг бода мал, 802,1 муң шээр мал, 26,8 муң чылгы мал турган. 2013 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле мыйыстыг бода мал — 151,5 муң баш, хой, өшкү — 1 млн. 52 муң, чылгы мал 165 муң баш санаттынган. 
    Уксаалыг малды деткииринге, хой, сарлык, чылгы ажылын сайзырадырынга, мал продукциязын сайгарарынга субсидиялар улуг деткимче болган деп, специалистер санап турар, ону республика программазын дамчыштыр 2012 чылда 129 млн. 163 муң рубльди тускайлаан. Мал ажылын сайзырадыры-биле холбашкан элээн каш төлевилелдерни хары угда күүсеткени улуг ажыкты берген болгаш келир үедеги ажылга деткимче болган. «Тараачын (фермер) ажыл-агыйларның баазазынга өг-бүлениң мал фермаларын сайзырадыры» деп программага киришкеннерниң шилилгезиниң түңнелинде 16 тараачын (фермер) ажыл-агыйлары шылгарап үнген. Ол программаның күүселдезинче 35 млн. 214,75 муң рубльди шилчиткен. Дыка хөй фермерлер сүт-бараан фермаларын тургузарынче кирген. Чижээ, Чадаанада тараачын (фермер) ажыл-агыйының удуртукчузу Эльвира Сат 95 төрүүр бызааны садып алган, чээли акшазын ажыглап, таарымчалыг баазаны тудуп эгелээн. 
   «Эгелеп чоруур фермерлерни деткиири» тускай сорулгалыг программа аажок чугула апарган. Ону акшаландырарынга 34 млн. 676 муң рубльди үндүрген. Шилилге соонда бодунуң ажыл-чорудулгазын чаа эгелеп чоруур 30 фермер саң-хөө деткимчезин алган. Шилилге үезинде көдээ ажыл-агый эртемниг кижилерже кичээнгей салганын демдеглээр херек, чедиишкинниг болур арганы ол улгаттырган.
   Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының экономика килдизиниң начальниги Лариса Ондарның дыңнатканын езугаар алырга, грантылар алыкчылары акша-хөреңгини көрдүнгенин езугаар чарыгдааннар. Ажыл-агыйлар 5144 баш малды, ооң иштинде 583 баш инекти, 4485 баш шээр малды, 60 хаванны, 16 аътты садып алганнар. Ол ышкаш 240 сан көдээ ажыл-агый техниказы болгаш агрегаттар садып алдынган.
    Эгелеп чоруур фермерлерни деткип, тараачын (фермер) ажыл-агыйларының баазазынга өг-бүлелер фермаларын сайзырадып эгелээниниң баштайгы чылында-ла көдээ черге ажылдаар 69 доктаамал олут тургустунганын демдеглээри чугула. База бир чугула түңнел: Программаны чедиишкинниг күүседир талазы-биле эки ажылы дээш Тыва немей 954 муң рубльди, ооң иштинде 6 миллион 182 муң рубльди — эгелеп чоруур фермерлерни, 14 млн. 772 муң рубльди өг-бүле фермаларын деткииринге алган. 
  «2011-2012 чылдарда эъткир малды сайзырадыры» программаның күүселдезин уламчылаан. «Тывахолдинг» АYК КХН болгаш Сүт-Хөл кожуунда «Амык» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези деп ийи улуг ажыл-агыйның баазазынга тускайжыткан семиртилге шөлүн ийини ажыткан. 138 баш уксаалыг малды садып алыры-биле 11 млн. рубльди, 17 техниканы болгаш дериг-херекселдерни садарынга 43 млн. 282 муң рубльди тускайлаан. 
    2011 чылдың төнчүзүнде, бо программаның күүселдезиниң бир үе-чадазында, Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң саналын езугаар конкурс езугаар шилиттинген өнчүнүң биче хевириниң сес ажыл-агыйынга эъткир уксаалыг 600 баш бызааны болгаш мал чеми белеткээр техниканы садып бергенин сагындыраал. 2012 чылдың төнчүзүнде эъткир чорук барык 20 хуу өскен. Амгы үеде малдың массалыг оолдаашкыны чоруп турар, ооң түңнелдери чогумчалыг болурунга Көдээ ажыл-агый яамызы идегеп турар. Ооң-биле чергелештир аныяк фермерлерниң болгаш өг-бүлениң мал фермаларының аразынга күрүне деткимчезин алырының мөөрейин эрттирери республикада чоруп турар. 200 чаа фермер ажыл-агыйлары тургустунар, өг-бүлениң беш фермалары септеттинер деп санап турар.
    Малчыннарны деткиири болгаш малдың баш санын өстүрери республиканың агроүлетпүр комплекизин сайзырадырының мурнады шиитпирлээр айтырыы болур. Ол сорулганы шиитпирлээри-биле 2013 чылда «2013-2020 чылдарда Тывага көдээ ажыл-агыйны сайзырадыры болгаш көдээ ажыл-агый продукциязын, чиг этти болгаш аъш-чемни башкарары» республиканың тускай сорулгалыг программазының акша-хөреңгизиниң улуг кезиин — 303 млн. 948 муң рубльди ынаар шилчидер. 
   Чыл төнчүзүнге чедир республика мыйыстыг бода малды 157,1 муң баш, хойну болгаш өшкүнү —1 млн. 208 муң баш, чылгы малды — 53 муң баш, тевени — 203 муң баш, ивини болгаш сыынны — 1950 баш чедирер сорулга салдынган.

"Шын" солун № 36 2013 чылдың март 26, вторник.