"Эр-хейлер-дир бис!"

Декабрь 3-те Тыва Үндезин культура төвүнге Тываның гуманитарлыг  шинчилелдер ин­­­­с­титудунуң чырыкче үндүр­­­­гени «Тыва литератураның төөгүзү» коллективтиг монографияның бирги тому-биле таныштырылга бооп турда, филология эртемнериниң доктору, респуб­ликаның өөредилге сайыды, монографияның харыысалгалыг секретары Каадыр-оол Би­­­челдей: «Эр хейлер-дир бис!» -- деп амырап чугаа­лаан. «Бодун мактаар — болбас тенек, аъдын мак­таар — албас тенек» деп тыва улус­туң үлегер чугаа­зы Каадыр-оол Алек­сеевичиге, «Тыва литератураның   төөгүзү» номну үн­­­­­дүр­­­­­­­­ген эртемденнерге бо удаада канчап-даа ха­­маа­рышпас. Ол дээрге чаагай үүле­­ниң бүткенинге өөрүш­­­­кү-дүр. Бистер, бо монографияны сонуур­гап ном­чуур номчукчулар, ону ажыглаар чогаал башкылары, чогаалчылар дээш, өскелер-даа, боттарывыска база байырны чедирип каалыңар -- үр манаанывыс улуг дептерниң баштайгы томун суглуг карактарывыс-биле көрүп, судалдыг холдарывыс-биле туттувус. «Бо чаагай үүле бүдүн­гүр-ле болзун!» — деп йөрээп каалыңар.

«Тыва литератураның төө­гүзү» номнуң төөгүзү узун болгаш нарын. Ындыг номну бижиир, чырыкче үндүрер дугайында чугаа эрткен вектиң 60-70 чылдарындан тура чоруп келген. Харын-даа мырыңай аңаа хамаарылгалыг кижилерниң аразынга элээн шыңгыы-шыңгыы чугаа-соотка-даа чедирип турган. Ол шагда Тываның дылдың, литератураның, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң удуртукчузу Ю.Л. Аранчынның өрээлинге үжен чыл бурунгаар кире бергеш: «Тыва литератураның төөгүзүн бижи­вээн,   ону ном кылдыр үндүр­­­­бээн  шаа­ңарда, силерниң сиртиңерде дырбактыг-биле дөмей мен. Оон черле салдынмас, дүшпес мен» — деп турганын Тываның Улус­туң чогаал­чызы Александр Даржай сактып чугаалаан.

Тыва чечен чогаалдың үн­ген дөстерин, ооң баштайгы өзүм­­нерин, 1921 чылдан 1944 чылга чедир  Тыва Арат Рес­публика үе­­­зинде сайзыралын «Тыва литератураның төөгүзүнүң» бирги томунда сайгарып бижээн. Бо улуг ажылга боттарының үлүг-хуузун төлевилелдиң удуртукчузу, филология эртемнериниң кандидады Людмила Мижит, филология эртемнериниң кандидаттары Зоя Самдан, Екатерина Чамзырын, Тайгана Очур дээш, өске-даа эртемденнер киириштиргеннер.

«Тыва литератураның төөгү­­зүнүң» ийиги томун белет­кээриниң дугайында чугаа база болган. Ол дээрге Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелиниң составынче киргени 1944 чылдан ССРЭ-ниң буступ дүшкени 1991 чылга чедир тыва чечен чогаалдың сайзыралының   төөгүзү-дүр.  Совет үеде чечен чогаал кончуг оккур сайзыраан болгаш шынар талазы-биле чаа бедикче көдүрүл­­­­­­­ген. Тыва литератураның үн­­де­зилекчилери Салчак Тока, Виктор Көк-оол, Степан Сарыг-оол дээш, өске-даа чогаалчыларның соон ызырты Сергей Пюрбю, Александр Даржай дээш, кончуг салым-чаяанныг шүлүкчүлер, прозачылар  тыптып кээп, тыва чечен чогаалдың эртинелериниң үүже­­зинге боттарының үлүүн кииргеннер. Ол үүжени бузуп, шинчилеп, тыва литератураның эң дүжүткүр үезин чөптүү-биле  үнелээри берге үүле. Ынчалзажок бо ажылды сегирип алырынга бистиң эртемденнеривис белен.

«Тыва литератураның төө­гү­­зү» коллективтиг монографияның бирги томун ону тургузарынга үлүүн киирген хүн­­­дүлүг башкы, филология эртемнериниң кандидады Мария Андреевна Хадаханэге, Тываның Улустуң чогаалчылары: Екатерина Тановага, Александр Даржайга, Черлиг-оол Кууларга, Николай Кууларга дээш, тыва чечен чогаалдың сайзыралынга үлүүн киирген  өске-даа  кижилерге үнелиг белек кылдыр тудус­кан.

   Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун