«Авай, Ачай! Арагалавайн көрүңерем!»

Өг-бүле күрүнениң бир ду­гаар тургузукчу кезээ болганда, ында кандыг байдал  тургустунганыл, күрүнеде байдал база шак-ла ындыг болур болгай. Күрүнеде өг-бүле бүрүзү аас-кежиктиг, амыдыралының байдалы чедимчелиг, ажы-төлү тодуг-догаа, хөглүг, чараш болза, бүгү күрүнеде ажы-төлдүң байдалы база шак-ла ындыг болур.

2014 чылдың тос ай иштинде Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде өг-бүле иштинге болган кем-херектерни сайгарып, оларның болуп турар чылдагаанын, уржуктарын айтып, хөй-ниитиниң кичээнгейин ынаар хаара тудуп, олче сагыш салырын база боттарының бодалдарын үлежип, саналын кии­рерин диледим.

Бо чылдың алды айларының иштинде Чөөн-Хемчик районнуң муниципалдар аразында килдистиң истелге килдизи өг-бүле иштинге болган беш кем-херектерни оттургаш, истелгезин кылган. Дөрт таварылгада өгнүң эр ээлери хе­рээжен ээлериниң амы-тынынга айыылдыг, кадыынга хоралыг аар кемдээшкинни сагыштыы-биле чедирген. Ону үүлгеткен кем-буруулуг кижилер сес чылга чедир хосталгазын ка­зыттырып шииттирип болур. А өске таварылгада херээжен ээзи эр ээзинге хамаарыштыр база-ла ындыг кемниг херекти үүлгеткен болуп турар. Айыттынган кем-херектерниң истелгезиниң үезинде илереттингени болза, кем-херектерниң чылдагааннары — эр-даа, херээжен-даа ээлериниң кайызының-даа арагалаары,  өг-бүлелерниң ээ­ле­­риниң бот-боттарын хүндү­­лешпези, үнелешпези, бот-боттарын билчир хөңнү чогу, кым кымга-даа дүжүп бербес дээн ышкаш хөөннери, өг-бүлениң ээлериниң сагыш-сеткилиниң ядаргай чоруу, хоойлу-дүрүм талазы-биле билиглериниң кудузу азы шуут чогу.

Кады чурттап орар эжинге кам-хайыра чогу, каржы-дошкуну, кээргээр сеткил чогу, оон эрткеш, чаш ажы-төлүнүң ниити сайзыралынга, сагыш-сеткилинге канчаар-даа аажок улуг, эттинмес балыгларны чедирип турарын билбейн турары истелге үезинде көскү. Кем-херектерни чаш ажы-төлүнүң чанынга, олар көрүп турда, кылганы — кем-херек үүлгедикчизи ада-иелерниң канчаар-даа аажок каржы сеткилдииниң херечизи. Чижээ­лээрге, 2014 чылдың февраль айда Чадаана хоорайга эзирик хамааты Ш. У. Сат уругларының караанга оларның авазының бажын чара шаап каан. Кадайы эмчиге баргаш, бажын шарыдып алгаш келирге база катап маргышкаш, уругларының авазын чаңгыс эвес удаа бижек-биле шанчып, кадыынга аар кемдээшкинни чедирген. База-ла Чадаана хоорайга хамааты А.А. Ооржак кадайы-биле кады арагалааш, ооң сыңы­йын чара теп каан. Арагалааш, чогушкан ада-иезин чаш уруг көөрге, сагыш-сеткилинге дыка багай салдарлыг болур. Олардан каржы-дошкун, оорланыр, мегечи дээш, багай мөзү-шынарлыг ажы-төл өзүп келириниң магадылалы улуг.

Ниитилел, чагырга черлери, хөй-ниити организациялары, каттыжыышкыннары шак мындыг хай-бачытты соксадыр, болдурбас дээш, чүнү кылып болур бис деп айтырыгны мурнувуска салып, чеңнеривисти сывырнып алгаш, чаңгыс чудурук дег демниг ажылдавас болзувусса, та чеже ажы-төлүвүс хилинчектенип өзер. Ынчангаш, хүндүлүг ада-иелер, аныяк өг-бүлелер, ажы-төлүңерниң келир үезин бодап чоруурун, ажы-төлдүң аксындан кажан-даа: «Авай, ачай, арагалавайн көрүңер»  деп сөстер дыңналбазын деп күзээр-дир мен.

Чингис Монгуш,

ИХЯ-ның Чөөн-Хемчик  кожуунуң муниципалдар аразында килдистиң истелге килдизиниң истекчизи.