Башкыларывыс уттундурбас

Бо чурукту ававыс Севеш Достаковнаның фото-чуруктар, солуннардан материалдар чыып, шыгжап чораан альбомундан тып алган бис. Ону 1949-52 чылдарда тырттырган боор. Ында ол үениң эр башкылары: Каң-оол Күжүгет — чон ону кончуг хүндүлээр, «Узун-Каң-оол башкы» деп адаар чораан, Тавак-оол Хертек — Кызыл хоорайның 2 дугаар школазын мөңгүн медаль-биле дооскан, Шыдыраа Хертек — эки ажылдап чораан аныяк башкыларның бирээзи.

Бо башкылар Кара-Хөл сумузунуң эге школазынга ажылдап турганнар. Ол үеде Кара-Хөл сумузу Барыын-Хемчик кожуунга хамааржыр турган. 1950 чылдар үезинде колхоз даргазы Содунам Намчылович Иргит суурувусту көжүргеш, Дапсы-Аксынга туттурган. Бо хүннерде ол суур хөгжүп, чаагайжып турары бо.

«Таакпылаары багай чаңчыл-дыр. Таакпының ыжы чыттыг, ол ыштан кузум тыптыр. Ол кузум кижиниң өкпе-хөрээнге сиңип каар. Таакпылаар улустуң диштери саргарып, баксырап, эрте дүжүп каар. Ынчангаш таакпы тыртып өөренмеңер» --деп, Каң-оол башкы биске үргүлчү чагыыр чораан. Ынчангаш-ла боор, ол үениң өөреникчи оолдары таакпылавас турдувус.

Аныяк башкыларывыс школага уругларны өөредиринден, кижизидеринден аңгыда, бистиң сумунуң чону-биле найыралдажып, хөй-ниити ажылдарынга кончуг идепкейлиг турганнар. Олар кезек болгаш-ла, ада-иелерни чыып, чугаалажып, бүгү делегейде байдал кандыг турарын тайылбырлап берип турган. Дайын соонда берге үелерде башкыларның чугаазын дыңнаары дыка солун, дыңнаксанчыг турган. Ол үеде көдээ Советтерге чаа хоойлулар тайылбырлалдары, удуртукчу материалдар болгаш солун-сеткүүлдер орус дылда кээп турган. Ол чүүлдерни башкыларывыс очулдуруп, сумунуң удуртукчу даргаларынга тайылбырлап берип турган.

Оларның идик-хеви арыг, чаңгыс-даа тиг чок кылдыр базып каан силиг, ол үениң мода аайы-биле кеттинер турганнар. Кончуг чараш шляпаларлыг, хром деп хөм материалдан кылган сапыктарлыг, ол идиктери үргүлчү кылаң, арыг чоруур. Сумунуң эр кижилери башкыларны өттүнүп, олардан үлегер-чижек ап, дыка чараш кеттинер апарган. Чамдыктарының кадайлары оларны анаа-ла, барымдаа чок хүннеп-даа турганнар.

Бистиң кырган-ачавыс Улуг Күжүгет уругларынга кара өңнүг шляпа саттырып алгаш: «Ам меңээ хром сапыктар херек» — дээн. Садыгда хром сапыктар кырган-ачавыска чаңгызы-даа таарышпас, сыңмас болган. Ол узун, мөге-шыырак кижи чораан. Аңаа чүгле 44-45 хемчээлдиг кирза сапыктар таарышкан. Ону садып алган. Кажан аъттыг ыңай-бээр чорук кылып чоруурда, ол сапыктарын уштуп алыр чораан — чүге дээрге ол сапыктар эзеңгиге сыңмас турган.

База бир солун чүүл: «Каң-оол башкының кремнээш, кылайты чодуп алган сапыктарынга ымыраа хонгаш, тайып турган» деп эр улус аразында чугаалажып турганын сактыр-дыр мен. Ол баштак чугааның утказын мен чүгле кажан шериг хүлээлгезин эрттирип тургаш, билген мен. «Гутолин» дээр бир-ле химик бүдүмелден кылган идик креминиң чыдынга ымыраа-сээк безин моорап турган хевирлиг. Бистиң кара-хөлчүлер — дыка тывызык, хөглүг, хөөремик чон.

Орус-тыва, эр-кыс башкыларывыс каттыжып алгаш, үргүлчү-ле суурнуң чонунга солун көрүлде-концерттерни белеткеп, көргүзүп турганнар. Ол концерттерни чон дыка манаар турган, малчыннар кыштаг, күзег, чайлаглардан аъттарын мунуп алгаш, чедип кээрлер. Ынчан оор-сук, чурум үрээр улустар чок турган. Аъттарын одарладып-даа, баглап-даа каан турар, олардан ырак эвесте эзер-чүгенинге, барба-шоодайынга кым-даа дегбес боор чүве.  Концерт көрген араттар дыка хөглүг чугаалажып, хөөрежип, чамдыктары бистиң башкыларывыстың ырыларын ырлап чанар турган.

Бир башкывыс И.А. Крыловтуң «Каарган болгаш дилги» деп баснязын тыва дылче очулдуруп каарга, ону концерт үезинде бир оол дыка чараш, онза аргалар-биле күүседип каан. Улус дээрге каттыржып, карактарының чажын чодуп, ол шүлүк номчаан оолду магадааннар. Ынчан-на улус: «Бо оол артист болур кижи-дир» — деп чугаалажып турган. Ол оол — Россияның болгаш Тываның улустуң артизи, чонга билдингир Люндуп Солун-оол артист ол-дур.

Башкыларывыс тыва-орус специалистер-биле дыка найыралдыг чурттап, ажылдап чорааннар. Сумуга радист-оператор, фронтучу орус Иван хостуг үелеринде гармошказын ойнавышаан, дайын үезиниң ырларын ырлаар, кым-даа дилээрге, ойталавас ырлап бээр кижи. Аныяк эрлер «Песня ямщика» деп ырызын дыка магадаарлар. Кезек үе эрткенде, башкыларывыс ол ырның сөзүн тыва дылче очулдуруп алганнар. Орус эжи гармошкага үдеп бээрге, ырлажырга, ону чүгле карак чажы төп оргаш, дыңнаар турдувус.

1948-50 чылдарда Кара-Хөл сумузунуң эге школазын дооскан уругларны улаштыр өөренири-биле Кызыл-Мажалык, Тээли суурларның школа-интернаттарынче, Кызыл хоорайның 2 дугаар школазынче чорудуп турган. Бистиң ада-иелеривис сагыш-сеткили аарып-даа турган болза, ону деткип турганнар. Бо башкыларывыстың берген билии-биле чүгле кожуунунга эвес, Тыва Республиканың мергежилдиг улуг специалистери бооп, бедик, харыысалгалыг ажылдарга хаара туттунган турган. Бистиң эштеривис: Александр (Шура) Иргит Новосибирскиниң харылзаа институдун дооскаш, бодун кончуг быжыг билиглиг инженер кылдыр көргүскеш, дыка аныяк чылдарында бүгү Тываны хаара туткан, харылзаа эргелелиниң чиңгине директорунга чедир ажылдап чораан.

Иргит Успун — Тываның кожуннарынга аңгы-аңгы бүдүрүлге организацияларга ажылдап чорааш база-ла Новосибирскиниң партияның дээди школазын дооскаш,  хөй чылдарда партия база совет шугуму-биле ажылдап, алдар-атты чедип ап, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Тес-Хем, Өвүр кожууннарынга даргалап чораан.

Каң-оол Хертек — Новосибирскиниң харылзаа институдун дооскаш, аңгы-аңгы бүдүрүлгелерге инженерлеп ажылдап чорааш, республиканың кинофикация  бүдүрүлге эргелелин удуртуп чорду. Кожууннарның, сумуларның төптерин чаа кино көргүзер аппараттар-биле хандырып, кино көөр культураны дыка-ла депшидип каан кижи. Ооң кызымак негелдези-биле Кызыл хоорайда «Найырал» кинотеатры база туттунган.

Владимир Кара-Сал — Тываның база бир алдарлыг оолдарының бирээзи. Ол генерал-майор дужаалды эдилеп чораан Тывада билдингир кижи.

Өске-даа эштеривис бичии школавыстың адын сыкпайн, ада-иевистиң чагыг-сөстерин  дыңнап — эмчилер, башкылар дээш, өске-даа эртем-билиг чедип алгаш, чуртунга ак сеткилдиг ажылдап чорааннар.

Мен бодум Кара-Хөл эге школазынга 1948-52 чылдарда Каң-оол Күжүгет башкының клазынга өөренип турган мен. Ынчан Мам-оол Хертек турган мен, бо үеде мени Мам-оол Хертекович Самданчап дээр. Мен база-ла эш-өөрүмден чыда калбайн, Новосибирскиниң тудуг-инженер институдун чедиишкинниг дооскаш, ынчан сайзырап турган республикавыстың бүгү тудугларынга ажылдап, 45 чыл ажыг чылдар иштинде Тывамның сайзырал-хөгжүлдезинге үлүг-хуумну киириштирип келдим.

Мам-оол Самданчап.

Кызыл хоорай.