Чиигелделер хевээр артар

Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы эрткен чылдың түң­­нелдерин үндүрүп, 2015 чылда кол сорулгаларны тодараткан. Бис­тиң номчукчуларывысты сонуургадып турар чугула айтырыгларга харыыларны кадык камгалал сайыды Орлан Эрес-оолович Донгакберген.

– Кадык камгалал адырының ажыл-чорудулгазының баш бурунгаар түңнелдери бар. Оон көөрге, Тываның чурттакчыларының аарыыр чоруу көвүдээн бе азы эвээжээн бе? +лүп хораарының байдалы чавызаан бе?

– Улустуң аарыыры көвүдээн деп чугаалап болбас. Чамдык аарыг­лар, чижээ, онкология, хан эргилдезиниң талазы-биле бис чурттуң чамдык регионнарындан  эки байдалдыг бис. Ооң-биле чергелештир сөөлгү чылдарда социал ужур-уткалыг аарыглар, ооң санында туберкулезту эвээжеткен күжениишкиннер турбуже, чурттакчы чоннуң кадыкшыл байдалында езулуг-ла экижиишкин чедип алдынган деп мактаныр аргавыс чок. Чаш уругларның бүрлүрү, орук-транспорт озал-ондаан­дан, туберкулезтан өлүп хораары чавызап турары өөрүнчүг. Өске аарыг­лар ужун өлүп хораар байдал эрги  деңнелинде хевээр.

– Баш удур экономиктиг көргүзүглер-биле 2015 чыл амыр эвес хевирлиг. Ынчангаш Тываның чонун кадык камгалалы-биле холбашкан чугула айтырыглар сонуургадыры чугаажок. Чүнү-даа мурнай олар эмнер өртээниң дугайында айтырып турар. Мында байдалды кым контрольдап турарыл? Эмнер өртээн улгаттырбас дээш кандыг хемчеглер алдынып турарыл?

– Тываның Кадык камгалал яамызы республика девискээринде аптека албан черлеринде өртектерни хайгаарап турар. Бир-ле дугаарында, кадыкшылга эң-не чугула деп көрдүнген болгаш тус­кай даңзыже кирип турар эмнер дугайында чугаалап турарым бо.

Оларның өртээн ай санында хынап турар.Тывада эмнерниң шынарын контрольдаар төптүң дыңнатканы-биле, кадыкшылга чугула херектиг эмнерниң өртээ 3,5 - 4 хуу хире өскен. Чугула эмнерниң даңзызынче кирбейн турар эм-таңнарның өртээн аптека четкизи 30 хуудан көвүдеди өстү­рер эргези чок. Ону Тыва Рес­публиканың Чазааның хоойлу-дүрүм­­нери-биле ынчаар көрүп каан. Ооң күүселдезин бис шың­гыы контрольдап турар бис. Эм хандырылгазы-биле чидиг байдал тургустунмас ужурлуг. Ынчангаш республиканың чурттакчы чонунга чугаалап каарым болза, бир эвес силер эм өртээн хөлүн эрттир улгаттырып алганын эскерип каар болзуңарза, яамының «изиг шугум» телефонунче 8(39422) 3-43-08-че долгаарын диледим.

– Эмнерге чиигелделер артып калыр бе?

– Ынчанмайн канчаар. Бисте федералдыг болгаш девискээрниң даңзыларында чиигелделиг улус бар. Оларга дайын инвалидтери болгаш киржикчилери, оларның өг-бүле кежигүннери, инвалид уруглар, 3 харга чедир уруглар, ховар аарыгларлыг болгаш өске-даа      аарыг кижилер хамааржыр. Күрү­не оларга халас эмнер-биле социал дузаны көргүзүп турар. Ындыг-даа болза социал ачы-дуза чии­гелдези алыр орнунга акшазын ап турар аарыг улус эвээш эвес. Олар эмчилерниң бижип берген эмнерин ишпеске, кадыы дорайтаар, амыдырал байдалы баксыраар деп чүүлдү медеревейн турары хомуданчыг. Ынчангаш чиигелде алыкчыларын социал ачы-дузадан ойталавазын дилээр-дир мен. Ол силерниң кадыыңар экижидеринге дузалаар болгай.

– Амгы үеде эмнелгелер эм-таң, аъш-чем болгаш өске-даа чүүлдер-биле канчаар хандыртынып турарыл? Аарыг кижи бодунуң ак-чоорганын эккээр, шприц, эмнерни боду садар байдал бар бе?

– Медицинаның ындыг чарыгдалдарын албан медицина камгалалының (ОМС) ТР-де девис­кээр фондузундан акшаландырып турар болгаш бистиң эмнелгелеривис шагда-ла херектиг чүүлдер-биле долу хандыртынган. Эмчи дузазының талазы-биле 2015 чылда ОМС-те көрдүн­­ген акшаландырыышкын эрткен чылга бодаарга, 10,4 хуу улгаткан. Ынчангаш аарыг кижилер чыда эмнедирде, шприцтерни, эмнерни боттары садып турбас.

– Бедик технологиялыг медицина дузазы-биле ачы-дуза чедирериниң хемчээли кандыг болурул? Эмчилер ону херег­леп турар кижилерниң шуптузунга дузалап шыдаар бе?

– 2015 чылда бедик технологиялыг медицина дузазын (ВМП) №1 республика эмнелгезинге улгаттырганы-биле ол дузаның хемчээли моон-даа улгадыр. Эрткен чылдың төнчүзүнде №1 эмнелге урология, травматология, ортопедия, офтальмология, нейрохирургия, абдоминалдыг хирургия, арын-чаак хирургиязынга бедик технология­лыг медицина дузазын көргүзүп болурунуң чөпшээрелин алган. Чү­рек-дамыр хирургиязынга, рентген-эндоваскулярлыг шинчилгеге тускайжыткан дузаны көргүзүп болур. Эрткен чылын Тываның чүгле перинаталдыг төвү неонатология талазы-биле ВМП-ниң 165 хевиринге дуза чедирген болза, 2015 чылда №1 республика эмнелгези 1100 дузаны чедирип шыдаар. ВМП дээрге, улуг өртектиг эмнээшкин, ынчангаш ук эмнелге ОМС-тиң девискээр фондузундан немелде акшаландырыышкынны алыр, а аарыг улуска ол халас болур. Ынчангаш ВМП хереглеп турарлар республикадан дашкаар үнмейн, маңаа эмнедип ап болур аргалыг.

Федералдыг клиникаларга барып, ВМП алыр ужурлуг 600-700 кижини чылдың-на чорудуп турар бис. Манаашкында бөгүн 400 кижи бар. Клиника аарыг кижини хүлээп алырын шиитпирлептерге-ле, пациентиге дораан дыңнадыптар бис. Квота талазы-биле кызыгаарлаашкын чок, ооң санында кылымал иштелиишкин (ЭКО) бар,  бодувустуң киживис­ти федералдыг клиникаларже чорудар бетинде шуптузу-биле харылзажыр бис. Ынчалза-даа ВМП-ниң кайы-бир хевирин чүгле чаңгыс төпте азы чаңгыс институтта кылып турар болза, аарыг кижи орун хосталы бээрин манаар  апаар.

– 2015 чыл чүрек-дамыр аарыглары-биле демиселдиң чылы кылдыр чарлаттынган болгай. Бо талазы-биле каш уруг база каш улуг кижи бедик технологиялыг медицина дузазын ап болурул?

– Чүрек-дамыр аарыгларынга ВМП-ни №1 республика эмнелгезинге көргүзүп болур бис, ол ышкаш аарыг улусту Новосибирскиниң, Красноярскиниң институттарынче болгаш өске-даа федералдыг төптерже чорудар. Бо чылын 800 кижиге эмчи дузазын көргүзер, оларның 30 хуузу – уруглар.

– Акша төлеп тургаш чорудар медицина шинчилгези, ол санда гормоннар, баш мээзиниң дамырларынга допплерограмма, МРТ, УЗИ кылдырар шинчилгелер бар болгай. Оларның даңзызы узаар бе азы бар ачы-дузаларга өртектер өзер бе?

– Эмнеп турар эмчизиниң көргүзүглери болгаш чорутканы-биле  шинчилгелер, УЗИ халас кылдынып турар, чүгле оочурга бижидип алгаш, тодараттынган хүнүнде чедип келгеш, айыткан процедураны алыр. Бир эвес     аарыг кижи оочур манаарын кү­­зевес болза, ол өртээн төлээр апаар. №1 республика эмнелгезинде МРТ-ге хамаарыштыр аңгы чугаалаайн: мында кол аарыы-биле чыда эмнедип турарлар болгаш дүрген дуза херектиг кижилер ону халас эртип алыр. А амбулаторлуг эмнедип турарлар өртээн төлээр.

№1 эмнелгениң поликлиника салбырында, мурнунда республиканың консультация-диагностика поликлиниказында база №2 рес­публика эмнелгезинде компьютерлиг томографтар бар. Аңаа шинчилгени медицина көргүзүг­­­­лери-биле ону эртер ужурлуг болгаш оочур манаа­рынга белен кижилерге ол халас.

Төлевирлиг ачы-дузаларны эмнелге үндүрген чарыгдалын барымдаалап, боду санап турар. Төлевирлиг ачы-дузаларның хевирлерин болгаш өртектерин Тываның Кадык камгалал яамызының тускай комиссиязы таарыштыр көрүп турар. Бис ол талазы-биле өртектер өстүрерин планнавайн турар бис. Ынчалза-даа МРТ болгаш компьютер томогравынга шинчидип турганда, чарыгдал материалдары даштыкыдан кээп турар болгаш чыл дургузунда ачы-дузалар өртээн эде санап болур. Эмнелге албан черлериниң шуптузунга төлевирлиг чорудуп турар ачы-дузаларның өртектерин аскан тайылбыр албан турар ужурлуг. Халас эмчи дузазы күрү­­не магадылалдарының девискээр программазын езугаар Тываның иштинде халас чоруттунуп турар.

Номчукчуларга сагындырып каарым: кандыг-бир айтырыг туруп келгенде, азы эмчи дузазының шынарының талазы-биле яамының «изиг шугум» телефонунче долгап болур.

Любляна Паратмаа.