Совет Тывага чаартылгалар

70 чыл соңгаар, 1944 чылдың октябрь 11-де, Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң составынче эки тура-биле кирген. Ол үеден эгелээш тыва улустуң төөгүзүнде болгаш чуртталгазында бүгү талазы-биле хөгжүүрүнүң чаа үе-чадазы эгелээн.

Тыва автономнуг областың тургустунганының баштайгы айларындан-на СЭКП ТК болгаш Совет Чазак Тываның бүгү экономиказын болгаш социал амыдыралын чаартырынга эргежок чугула байдалдарны тургузарынче улуг кичээнгейни салып эгелээн.

Кандыг үндезинниг чаартылгалар Тывага совет үеде болганыл?

Араттарның үүрмек хууда ажыл-агыйдан улуг коллективтиг ажыл-агыйже, көшкүн чуртталгадан сууржуң амыдыралче шилчээни. Чогум-на бо өскерилгелер араттарның бүгү ажыл-агыйын, социал-культурлуг чуртталгазын ханызы-биле эде тургузуп өскерткен.

Күрүнениң материалдыг болгаш саң-хөө дузазы-биле 1954 чылга чедир арат ажыл-агыйларның колхозтажыышкыны колдуунда доозулган. 1953 чылда Тывага эъттиң 64,5 хуузун, сүттүң 44,4 хуузун,  дүктүң 77,8 хуузун, тарааның барык шуптузун коллективтиг ажыл-агыйлар бүдүрген.

Арат ажыл-агыйларны коллективизастаары-биле чергелештир чоннуң сууржуп чурттаарынга чугула базымнарны кылган. Чуртталга бажыңнарлыг, эмнелгелерлиг, школаларлыг, клубтарлыг, электри станцияларлыг, радио белдирлерлиг дээш, өске-даа социал болгаш бүдүрүлге объектилерлиг суурлар туттунган.

Организастыг, материал-техниктиг, саң-хөө болгаш экономиктиг комплекстиг хемчеглерни ап чоруткан соонда, көдээ ажыл-агый улус ажыл-агыйының хөй адырлыг болгаш механизастаттынган улуг кезээ апарып, болбаазырадыр үлетпүр-биле кады республиканың чаңгыс аай агроүлетпүр комплекизи болу берген.

Бүдүрүлгелер доктаамал немежип, бүдүрүкчү күчү улгадып келген. Ажыл-агыйларда машина-техника дыка хөй апарган. Бүдүрүлгениң кол фондулары доктаамал улгадып, 1991 чылда 464 млн. рубль болган (1983 чылдың өртектери-биле). Продукция бүдүрери көвүдээн. 1986-1990 чылдарда ортумаа-биле бир чылда 23 муң тонна эътти, 74,2 муң тонна сүттү, 2315 муң тонна дүктү, 47 миллион чуурганы, 137 муң тонна тарааны бүдүрүп турган.

Ол үеде республика эът, сүт, хлеб-биле боду хандыртынып турганын демдеглеп каары чугула.

1990 чылда коллективтиг ажыл-агыйларның тарылга шөлдери 282 муң га, ооң иштинде тараа шөлдери 146,3 муң га турган. Суггаттыг шөлдер 30 муң га.

Бичии уруглар садтары, клубтар, хлеб быжырар черлер, чунар-бажыңнар – шупту социал объектилерни коллективтиг ажыл-агыйлар акшаландырып, септеп, бүгү талазы-биле хандырып турган. Көдээге ажыл чок кижи шуут чок, көдээниң чурттакчы бүрүзү ажылче хаара туттунган.

Тывага үлетпүр индустриязының тургустунганы болгаш сайзырааны – совет үеде эң улуг чедиишкиннерниң бирээзи. Тус черниң бойдус байлактарының курлавырларынга үлетпүрнүң даг-руда, энергетика, хөмүр-даш, ыяш болбаазырадырының болгаш өске-даа адырлары тургустунуп, дүргени-биле сайзыраан. Олар дээрге «Тыва кобальт», В.И.Ленин аттыг «Тыва даг-дүгү» комбинаттары, Каа-Хемниң болгаш Чадаананың хөмүр-даш уургайлары, Кызылдың чылыг-энергетика төвү, Кызылдың тудуг материалдарының комбинады, Кызыл биле Ак-Довурак хоорайларның болгаш Хову-Аксы суурнуң дараанылга фабрикалары, Кызылдың хлеб, сүт заводтары, эът комбинады дээш, хөй-хөй улуг бүдүрүлгелер ажылдап турган. Хөмүр-дашты чылда ортумаа-биле 1 миллион тоннаны, даг-дүгү 150 муң тоннаны, тууйбуну 45 миллион чедир бүдүрүп үндүрүп турган. 1960 чылдарның эгезинде Тываны Сибирьниң энергия системазынга кошканы социал-экономиктиг хөгжүлдени улам бурунгаарлаткан.

Республикага улуг тудуг баазазын тургусканы, күрүнениң тускайлааны акша-хөреңги чуртталга бажыңнарын болгаш социал-культура объектилерин хөйү-биле тудар арганы берген. Чуртталга бажыңнарының тудуу 1970-1980 чылдарда дыка дүргедээн. Бир эвес 1946-1950 чылдарда 192,7 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалга киирген болза, 1986-1990 чылдарда 844,3 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалга киирген. 1989 чылда чуртталга бажыңнарын тудар талазы-биле РСФСР-ге ийиги черни Тыва ээлээн. 1976-1990 чылдарда 27556 өөреникчилер өөренир школаларны, 1381 аарыг кижилер чыдып эмнедир эмнелгелерни, 2890 кижини бир ажыл хүнүнде хүлээп ап болур поликлиникаларны, клубтарны, культура бажыңнарын болгаш 10 285 көрүкчүлер олурар кинотеатрларны туткан. Кызылга тудуг материалдарының комбинадын туткан, найысылалга төпчүткен изиг суг хандырылгазын ажыглалга киирген соонда чуртталга бажыңнарының, социал-культура черлериниң тудуу дүргедээн.

Улус ажыл-агыйының хереглели, республика иштинге болгаш оон дашкаар экономиктиг харылзаалары транспорт бүдүрүлгелерин тургузарын негей берген. Хөй машина-техникалыг, улуг чүък машиналарлыг, автобустарлыг улуг автотранспорт бүдүрүлгелерин тургускан, оларның чүгле аар чүък сөөртүр улуг автомашиналарының саны 10, 5 муң чедип турган. Кызылдан район төптеринге, улуг дээн хоорай, суурларга чедир туткан оруктарның узуну 2400 километр четкен. Алгыг-делгем автобустар пассажирлерни сөөртүп турган. Улуг самолеттарны хүлээп ап болур чаа аэропортту Кызылга туткан. Кызылдан Москваже болгаш өске-даа хоорайларже «ИЛ-18», «ТУ-154», «ЯК-40»  самолеттар ужуп, республика иштинге пассажирлерни «Л-410», «АН-2» болгаш вертолеттар аргыштырып турган. Суг транспорту база сайзырап, «Ангара», «Заря» деп теплоходтар чылдың-на 40 муң хире пассажирлерни, 120 муң тонна чүъктү сөөртүп турган.

Чуртталга-коммунал, садыг, харылзаа чылдан чылче хөгжүп келген. Почта болгаш телеграф четкизи сайзырап, автоматтыг харылзааның телефон станцияларын туткан. «Орбита» станцияны ажыглалга киирип, Абакан — Кызыл, Кызыл — Тээли радиореле шугумун 1980 чылда тудуп доозуп, он-он телеретрансляторларны тургускан соонда Тываның чурттакчылары төп болгаш тус черниң телевидение дамчыдылгаларын көөр аргалыг апарган. Беш каттыжыышкыннардан, 16 районнар эргелелдеринден болгаш амыдырал хандырылга комбинаттарындан тургустунган амыдырал хандырылга четкизи ачы-дузаның 500 хевирин чонга чедирип турган.

Чоннуң материалдыг чаагай чоруун экижидери-биле улуг программаларны республикага совет эрге-чагырга үезинде боттандырган. Хөй-ниитиниң хереглел фондузунуң акша-хөреңгизи-биле пенсияны, пособияларны, шөлээ акшазын болгаш стипендияларны төлеп, халас эмнелгени болгаш өөредилгени, санаторийлерже болгаш дыштанылга бажыңнарынче халас путевкаларны, школа назыны четпээн уругларның албан черлерин акшаландырып турган. Чоннуң акша-төгерик орулгалары база доктаамал көвүдеп келген.

Чоннуң чаагай чоруунуң өзүлдезиниң бир херечизи – ооң аъш-чемге хереглелиниң улгатканы. Чижээлээрге, 1960 чылда республиканың чурттакчы бүрүзү-ле 34 килограмм эътти болгаш оон бүдүрген продуктуларны, 189 килограмм сүттү болгаш оон бүдүрген продуктуларны, 26 килограмм ногааны чемге ажыглаан болза, 1990 чылда чемге эът продуктуларын ажыглааны 57 килограмм, сүт продуктулары 298 килограмм, ногаа 48 килограмм чедир көвүдээн.

Быжыг материалдыг баазалыг, эки белеткелдиг кадрларлыг кадык камгалал системазын республикага тургусканы — совет эрге-чагырга үезинде эң кол чаартылгаларның бирээзи. 1945 чылда Тывага 16 эмнелге черлеринге 26 эмчилер, 157 фельдшерлер ажылдап турган болза, 1990 чылда эмнелгелерниң саны 75, фельдшер пунктуларының 109, амбулаториялар болгаш бичии уруглар эмнелгелери 68 чедир көвүдээн. Аңаа янзы-бүрү эртем-билиглиг 1090 эмчилер, ортумак эртемниг 4151 медицина персоналы ажылдап турган.

Кижилерниң ортумак назыны 66 хар четкени — чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалының, кадыының камгалалының экижээниниң бадыткалы. Ынчангаш Тываның чурттакчыларының саны база көвүдээн. 1944 чылда республиканың чонунуң саны 95,4 муң турган болза, 1989 чылдың чизези-биле алырга, 308,5 муңга өскен. Тываларның саны 1944 чылда 80,8 муң турган болза, 1989 чылда 198,4 муң апарган – барык 2,5 катап көвүдээн.

Чоннуң сайзыралының демдээ – ооң эртем-билии. 1945-1946 өөредилге чылында республикага 123 ниити билиг школаларынга уругларны өөредип турган болза, 1990-1991 өөредилге чылында школаларның саны 170 четкен, оларның материал-техниктиг баазазы дыка быжыккан. Ниити билиг школаларын ажыглалга киирер талазы-биле 1989 чылда республика РСФСР-ге 11-ги черни ээлээн. 1990 чылда ниити билиг школаларынга 67,6 муң өөреникчилер, 13 профтехучилищелерге 5 муң сургуулдар, тускай ортумак өөредилге черлеринге 3902, дээди өөредилге черлеринге 2869 студентилер өөренип турганнар. 1989 чылдың январь айда 98637 кижи дээди болгаш ортумак эртемниг азы 15 хардан улуг назынныг 1000 кижиниң 830-ни ындыг эртемниг турган.

Улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларынга 1990 чылдың эгезинде дээди болгаш ортумак тускай эртемниг 32345 специалистер ажылдап турган.

Тыва дылдың, литератураның болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институду (амгы гуманитарлыг шинчилелдер институду), ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Сибирь салбырының экономика болгаш геология лабораториялары (оларны соонда эртем-шинчилел ажылдары чорудар Тыва комплекстиг килдис кылдыр эде организастаан), көдээ ажыл-агыйның «Арга-дуржулга станциязы», Ленин аттыг Бүгү-эвилелдиң көдээ ажыл-агый академиязының Сибирь салбырының экономиканың болгаш көдээ ажыл-агый институдунуң комплекстиг килдизи республиканың сайзыраңгай эртем баазазы болган.

Совет үеде улуг орус, совет культура-биле сырый харылзаага тыва улустуң культуразы болгаш уран чүүлү улам сайзыраан. Ооң сайзыраарынга чогуур материалдыг баазаны тургускан. 1945 чылдан 1990 чылга чедир клубтарның саны 69-тан 203, библиотекалар 66-дан 180, кино көргүзер дериг-херекселдер 20-ден 217 чедир көвүдээн. Найысылалдың амгы үеде каасталгазы хөгжүм-шии театрының чаа бажыңын 1977 чылда туткан. Чогаалчылар, чурукчулар, композиторлар, журналистер эвилелдери дээш, өске-даа чогаадыкчы эвилелдер тургустунган. Бистиң чогаалчыларывыстың бижээн чогаалдары, театр, музыка, хореография, чурулга уран чүүлү болгаш ус-шевер уран чүүлү, ном үндүрүлгези болгаш парлалга, радио болгаш телевидение сайзырааш, чоннуң сагыш-сеткил культуразының бир кезээ апарган.

Социал-экономиктиг экижиишкиннерниң түңнелинде совет эрге-чагырга үезинде Тывага чурттап-ажылдап турган кижилерге бот-боттарынга хүндүткел болгаш дуза, күш-ажылчы чорук болгаш харыысалга, сагыш-сеткилиниң алгыг-делгем сонуургалы, амыдырал-чуртталгага бурунгаар чүткүл дээн ышкаш бедик мөзү-шынар хевирлеттинип, келир үезинге кижилер бүзүрелдиг турган.

Акы-дуңмалышкы чоннарның демниг өг-бүлезинге тыва улустуң улам хөгжээни — Коммунистиг партияның болгаш совет күрүнениң национал политиказының түңнели.Тыва автономнуг областы 1961 чылда Тыва АССР кылдыр эде тургусканы — тыва улустуң национал күрүне айтырыын шиитпирлээриниң чаа чадазын ажытканының бир чижээ. Тывага чаа өскерлиишкиннер шупту совет улустарның деткимчези болгаш дузазы-биле болуп турган. Чүгле бистиң республикага 70 ажыг националдарның төлээлери чурттап-ажылдап турган болгай.

СЭКП ТК болгаш ССРЭ-ниң Министрлер Чөвүлели, ол ышкаш РСФСР-ниң Чазаа доктаалдарны болгаш шиитпирлерни Тываның өске регионнардан озалдап хөгжүп чоруурун чок кылыр, ооң бүдүрүкчү күчүзүн күштелдирер, чурттуң экономиказынга, социал-культурлуг сайзыралынга бодунуң үлүүн республика киирип болур байдалды тургузар сорулга-биле хүлээп ап турган.

СЭКП ТК болгаш ССРЭ-ниң Министрлер Чөвүлелиниң 1976 чылда хүлээп алганы «Тыва АССР-ниң бүдүрүкчү күштерин комплекстиг хөгжүдер дугайында» доктаалы болгаш РСФСР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң чогуур шиитпирлери ынаар угланган. Ынчангаш 1976-1980 чылдарда 542 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн, чаа школаларны, эмнелгелерни, бичии уруглар садтарын, школа чедир назынныг уруглар албан черлерин, клубтарны болгаш культура бажыңнарын тудар аргалыг болган.

СЭКП ТК болгаш ССРЭ-ниң Министрлер Чөвүлелиниң 1985 чылда хүлээп алганы «Тыва АССР-ниң экономиктиг болгаш социал хөгжүлдезин дүргедедириниң дугайында» доктаалынга 1985-1990 чылдарда республиканың үлетпүрүн болгаш көдээ ажыл-агыйын, чурттакчы чоннуң материалдыг чаагай чоруун экижидер сорулгаларны салган. Капитал салыышкыннарның ниити түңү 1 миллиард рубль ажыг турган (ол чылдарның өртектери-биле). Ол доктаал езугаар Курагино — Кызыл демир-орукту тудары, Улуг-Хемниң хөмүр-даш, Дус-Дагның дус курлавырын шиңгээдип алыры, Улуг-Танзек, Ак-Суг дээш демир рудазының болгаш өске черлерде курлавырларны шинчилээрин уламчылаар, Шушенск — Кызыл электри энергиязының шугумун, Минусинск — Кызыл нефть дамчыдар хоолай шугумун, чуга хеп болгаш алгы тон даараар фабрикаларны тудар, Кызылдың ЧЭТ-ке 2 улуг суугуну болгаш 4 трубиналарны тургузуп, ооң күчүзүн улгаттырып чаартыр дээш салган сорулгалар хөй.

Доктаалда хемчеглерни күүседип тура, Саян-Шушенск ГЭС-тен электри шугумун ажыглалга киириптерге, 2600 малчын кыштагларның 1703-жүн электри шугумунга кошкан, социал-культура болгаш бүдүрүлге объектилериниң тудуу дүргедээн. Улуг-Хем кежилдир чаа көвүрүгнү туткан, Красноярск, Алтай крайлардан, Горький, Ленинград, Москва областардан тудугжулар 4753 өөреникчилер өөренир школаларны, 660 уруглар садтарын, Иркутск областың тудугжулары Ангарск бульварынга 35 муң дөрбелчин метр шөлдүг чуртталга бажыңнарын туткан.

ССРЭ-ниң составынга Тываның 46 чыл дургузунда хөгжүлдезиниң кол түңнели – бедик мергежилдиг кадрларлыг, сайзырап орар үлетпүрлүг, механизастаттынган улуг көдээ ажыл-агыйлыг аграр-индустриалдыг республика апарганы. Улус ажыл-агыйының 26 муң мурнакчылары ССРЭ-ниң орден, медальдары-биле шаңнаткан. РСФСР-ниң Хүндүлүг аттары-биле – 114, Тыва АССР-ниң – 1084, Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп ат-биле 16 кижи шаңнаткан. 1964 чылда Тыва АССР-ге Ленин орденин, 1972 чылда Найыралдың орденин тывыскан.

Тываның ССРЭ-ге каттышканының 70 чылын демдеглеп тура, республиканың экономиктиг болгаш социал-культурлуг хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген удуртукчуларның ат-сывын хүндүлел-биле адаалыңар. Тываны 40 чыл дургузунда удуртуп келген, ССРЭ-ниң акы-дуң­ма чоннарының өг-бүлезинче   кирериниң эгелекчизи, Тыва автономнуг областы Тыва АССР кылдыр эде тургузарынга болгаш бүгү талазы-биле  хөгжүлдезинге хөйнү кылган Салчак Калбак-Хөрекович Токаны бир дугаарында адаар апаар. Оон аңгыда Александр Маныгыевич Чымба, Михаил Клаевич Мендуме, Байкара Шөжүлбеевна Долчаңмаа, Хертек Амырбитовна Анчымаа-Тока республиканың совет органнарын билдилиг удуртуп чорааннар.

Улус өөредилгезиниң, культураның, кадык камгалалының системаларын тургузуп, сайзырадып келген Борис Хөлчүкпенович Болдур-оол, Леонид Борандаевич Чадамба, Матпа Самбууевич Хомушку, Николай Васильевич Сизых дээш, өскелерниң-даа аттарын чон билир.

Эрткен чүс чылдың 90 чылдарында Совет Эвилелиниң дүшкени-биле холбаштыр Тываның ажыл-агыйынга, экономиказынга чидириглер болган-даа болза, совет үеде боттанган төөгүлүг улуг чаартылгалар моон соңгааргы хөгжүлдениң үндезини бооп артпышаан.

Амгы үеде республиканың удуртулгазы ол чаартылгаларга даянып, федералдыг органнарның деткимчезин ап, амыдыралдың хүн бүрүде шиитпирлээр айтырыгларындан аңгыда, экономиктиг болгаш социал-культурлуг сайзыралдың перспективтиг сорулгаларын боттандырарынче угланган ажылды чорудуп турарын чон көрүп, деткип турар.

Республиканың чону, эң ылаңгыя аныяк салгал, төрээн чуртунуң совет үеде төөгүзүн билир болгаш чөптүү-биле үнелээри, улуг салгалдың тургузукчу арга-дуржулгазын, ооң күш-ажылчы маадырлыг чоруун болгаш чаагай чаңчылдарын утпайн, боттарының хүн бүрүде ажыл-херектеринге улам сайзырадып, сүлде-сүзүү бедик чорууру кончуг чугула.

Григорий Ширшин,

төөгү эртемнериниң кандидады, 1973-1991 чылдарда СЭКП Тыва обкомунуң бирги секретары.