01.04.2022
Мал-маган азырап, тараа-быдаа тарыынга таарымчалыг оран – Бии-Хем бо-ла болгай. Кожууннуң чону колдуунда мал-маган тудуп, күс боорга кат-чимис чыып, артыкшылдыг продукциязын акша кылдыр хуулдуруп, амыдырап чаңчыга берген.
Өөк сумузунда “Тюлюш А.Б” ХБ” тараачын-арат ажыл-агыйы тургустунгандан бээр 10 чылдың нүүрүнде. Ажыл-агый - хөй угланыышкынныг бүдүрүлге. Мыйыстыг улуг бода малды база шээр малды, чылгы малды тудуп, өстүрүп, оон сүт болгаш сүт продукциязын, эът болгаш эъттен кылган аъш-чем аймаан бүдүрүп, тараа болгаш мал чиир культураларны тарып, хлебти быжырып турар. Бо бүгү ажылдарда суурнуң чонун эвилелдеп, ажылчын олуттарны тургускан сайгарлыкчыларның бирээзи Тюлюш Аяс Буудайович ол.
Тараачын-арат ажыл-агый 260 баш бода, 800 хире баш шээр, 100 ажыг баш чылгы малдыг. Ажыл-агыйда быжыглаттынган 400 гектар тарылга шөлүнүң 200 гектарындан сиген-ширбиилди кезип, а 200 гектар черге кызыл-тас, суланы тарып, ооң дүжүдүн ажаап ап турарлар. Хову ажылдарынга дээш, ниитизи-биле ажыл-агыйга ажыглаар “МТЗ-82” маркалыг 2 тракторлуг, 8 биле 5 тоннаның КамАЗ автомашиналарлыг. Оон аңгыда, тараа ажаалдазының үезинде Тюлюштүң комбайны “хову каргыраазын” бадыра бээрин өөкчүлер пат билир.
Ажыл-агыйның эргелекчизи Любовь Александровна Ховалыг бо чылгы бызааларын, анайларын көргүзүп, кажаа-хорааны эргиди.
Бо хүнде 40 баш инектери төрүпкенин, чаа сагган 260-300 литр сүттү болбаазырадып турарын сүт цегиниң технологу Олча Валерьевна Дажин-оол чугаалаан. “Амдыызында инектеривис чаа төрүп эгелээн болгаш, хүнде 300 хире литр сүттү болбаазыраткаш, сүт болгаш сметана, творогту Бии-Хем кожууннуң төвү Туран хоорайда база Кызылда керээ чарган садыгларывысче, социал объектилерже эртенгиниң сес шакта-ла чорудуп турар бис. А кажан чай дүжүптерге ажылдың хемчээли улгады бээр. Дуу турар улуг, 500 литрниң сүт пастеризастаар савазы четтикпестеп эгелээр. Сүт, кефир, сметана, творог, чөкпектен аңгыда, эрткен чылын тыва баштакты кылып эгеледивис. Аңаа дыка өөрүп, хей-адывыс улам көдүрлү берген. Эрткен чылын сүт продукциязынга 1,5 млн рубльдиң субсидиязын күрүнеден деткимче кылдыр алдывыс” – деп, Олча Дажин-оол өөрүшкүзүн үлешти.
Тус черниң аъш-чем рыногунга төлептиг турушту ээлеп, ону быжыг тудар дизе, кандыг-ла бир чаа базымнарны кылган турары чугула деп ажылчын коллективтиң санап турары чөп. Өөкчүлерниң бүдүрген сүт база сүттен кылыглары садыгларга үр чытпас, чүге дизе оларны чаа-ла кылгаш, дораан дужаап турар. Бурунгаар бодап алган күзел-сорулгалары хөй.
“Коллективтиң өзээ колдуунда өскерилбээн. Ажыл чок олуруп шыдавас, эрес-кежээ кижилеривис-тир. Оон аңгыда сезоннуг ажылдарже хаара тудуп турар ажылчыннарывыс база бар. Олар чок болза, чымыштыг үени эртери берге – деп, ажыл-агыйның кол башкарыкчызы Любовь Александровна чугаазын эгеледи, - Мал-маганны одарладып, кадарар, саар, цехтерге, тарылга шөлдеринге ажылдап чоруур ишчилеривисти эң үнелээр бис. Оон аңгыда ажыл-агыйывысты бут кырынга тургузар кол тепкииживис – бүдүрүлге цехтеринде. Ында ажылдың негелделери база улуг: арыг-силигни тудар, технологияларны хажыт чок сагыыр, продукция чедирилгезин саадатпас. Ам каттардан суксуннар бүдүрүлгезин аңгылап алыксап турар бис. Бичии партиялап үндүрүп турган болзувусса, ону оон-даа улгаттырып, калбартса деп планывыс база бар. Тускай дериг-херекселдер-биле четчеленип алза эки бооп тур” – деп , ол чугаазын доосту.
“Тюлюш А.Б” ХБ” тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы” бүдүрүлге сүткүр уксаалыг инектерни немей садып, сүт-бараан фермазын улгаттырар күзели база бар. Кажан күзел күштүгде, шупту чүве аайлажып бүде бээринге олар шупту бүзүрээр болганы, база эки шынар деп, көдээ ишчилерни деткидим.
Россия-биле найыралчы эвес чурттарның бистиң чуртка удур чарлаан кызагдаашкынныг бо үе, дыка хөй сайгарлыкчы үзел-бодалдыг кижилерге сайзырап, депшип, хосталган ажылчын туруштарын ээлеп алырынга эң эптиг аргалыг. Бизнестиң дыка хөй адырлары чогаадыкчы, тывынгыр, туттунгур, кызымак кижилерге оруу ажык деп болур. Оон аңгыда Россияның Чазаа сайгарлыкчыларга дыка хөй чиигелделерни бергени, бут кырынга быжыгып алырынга улуг идиг. Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге чээли “каникулдарын” берип, 2022 чылда керээзиниң хуусаазы төнер чээли алыкчыларының төлевирлерин чартык чылче соңгаарладыпканы база улуг деткимче. Ол ышкаш тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткээн грантылар программалары ам-даа немежир. Тываның баштыңы В. Ховалыгның айтыышкыны-биле, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин деткиир сорулгалыг мөөрейлерни эрттирип, шилилдени эрте бергеннерге күрүне деткимчелерин берип турар. Ынчап кээрге, башта бодалдарны амдыгааштан саазынче дүжүрүп бижип, санаашкыннарны кылып, чогуур черлерже киирери кажанда-даа артык эвес. Үе ынчап барган, кым шимчеп, ажылдап чоруур болдур, ол кижи шупту чүвени чедип алыр.