Төрээн чуртту камгалаары — ыдык хүлээлге

Май айның 28-те чылдың-на Кызыгааржылар хүнүн демдеглээри чаңчылчаан. Бо байырлалды 1918 чылда эрттирип эгелээн. Россияның кызыгаары 18 чурттар-биле кожаланчып, 60 муң километр черде шөйлүп чоруткан. Хүннүң-не муң-муң кызыгааржылар чурттуң күрүне кызыгаарын камгалап болгаш хайгаарап турарлар.

Театрның фойезинде Тываның кызыгаар эргелелиниң ажыл-амыдыралын, кызыгааржының белеткелин, ооң чедиишкиннерин көргүскен фото-чуруктар болгаш аңаа хамаарышкан номнар, сеткүүлдерни делгээн. Ооң чанынга кызыгаар ажылының хүндүткелдиг хоочуннарын эргелелдиң ажылдакчылары уткуп ап, тураскаал кылдыр чурукка тырттырып турар болду.

Ханы-чүрээнден кызыгаар ажылынга бердинген аалчылар Тываның культуразының кол залын долдур олурупкан. Кызыгаар камгалалынга улуг үлүг-хуузун киириштирген хоочуннар, оларның изин баскан аныяк-өскен көвей болду. Сеткил-хөөннү сергедип, хей-аътты көдүрүп кээр Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың ыдык ырыларының соонда байырлалдың бирги кезээ эгелээн.

Бистиң республикада база-ла чаңчыл езугаар бо хүннү байырлап эрттирип турар. Тываның Национал хөгжүм-шии театрынга Айыыл чок чоруктуң федералдыг кызыгаар албанының бо чылын 95 чыл болган байырлалдың байырлыг ажыдыышкынынга ТР-ниң Баштыңы Ш.Кара-оол чылыг сөстерни чугаалааш, шаңнал-макталдарны Тываның кызыгаар камгалакчыларынга тывыскан. «РФ-тиң Тывада айыыл чок чоруунуң федералдыг албанының кызыгаар талазы-биле начальниги, полковник Евгений Евгеньевич Трухановтуң кылган илеткелин эки деп санаар мен: «Кызыгаар камгалаары – онза айыылдыг болгаш харыысалгалыг үүле. Чурттуң ыдык дыжын камгалаар мергежилдиг кижилер боттарының чылыг бажың-балгадындан, чоок улузундан ыракка ажылдаар салым-чолду эдилеп чоруурлар. Ада-чурттуң Улуг дайынынга, Афган болгаш өске-даа тус черниң дайынчы хөделиишкиннериниң изиг болуушкуннары күрүне кызыгаарынга кыптып турганын сактыр бис. Ынчан кызыгааржыларга дайзынның эң мөөң, күштүг согуушкуннары таварышса-даа, олар эрес-маадырлыы-биле тутчуп, оран-чуртунуң ыдык кызыгаарын алдарлыг камгалап чораан. Кадыг хавактыг, ногаан бөрттүг кижилер дээрге-ле, Ада-чурттуң камгалакчылары-дыр, бистиң армияның төлээлери-дир. Кызыгааржы кижи, күрүнениң харыысалгалыг дагдыныкчызы болгаш төрээн чурттуң камгалакчызы хүлээлгелиг. Силерге, профессионал байырлалыңар таварыштыр, республиканың чонунуң өмүнээзинден изиг байырны чедирип тур мен. Кызыгааржыларның ажылы чон-биле кезээде быжыг харылзаалыг болур. Россия—Моол күрүне кызыгаарының чоогунда көдээ суурларның чурттакчы чону-биле демниг ажылдап чоруур кызыгааржыларга «Төрээн чурттуңарга кезээде шынчы болуңар, ону камгалап чоруңар деп сүмелээр-дир мен. Ынчангаш бодумнуң мурнумдан Силерге, чаагай сеткилди болгаш кадыкшылды күзедим» — деп Шолбан Валерьевич чугаалааш, күрүне шаңналдарын тыпсыр чараш езулалче кирген.

«Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» атты подполковник Сергей Серебренниковка, «Тыва Республиканың алдарлыг артизи» деп аттарны шериг оркестриниң концертмейстери Максим Васильевке болгаш солист Василий Кокоулинге тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңы-Чазааның Даргазының Хүндүлел бижиктерин подполковниктер Геннадий Савко биле Александр Федосовка берген.

Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң болгаш кызыгаар айтырыгларының талазы-биле комитеттиң даргазы Борис Балчий-оол чурттуң амыр-тайбыңын уйгу-дыш чок камгалап чоруур кызыгаар албанының мурнакчы ишчилеринге хүндүлел бижиктерни тывысты. Россияның Тыва Республикада Федералдыг албаннарының эргелелдер начальниктери үнүп кээп, байырлааннарга чылыг-чымчак сөстерни чугаалап, четтиргенин илереттилер.

РФ-тиң Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу кызыгааржыларның 95 чыл байырлалынга уткуштур изиг байырны чедирип, «Черно-белая Тува» деп номну Россияның Тыва Республикада айыыл чок чоруунуң федералдыг албанының кызыгаар талазы-биле начальнигинге тывыскан. Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының кызыгаар ажылдакчыларынга ТР-ниң Чазааның яамылары болгаш албан черлери кызыгааржыларның профессионал байырлалында чылыг сөстерни сеткилинден илередип, шаңнал-макталды бергеннер. Хоочун кызыгааржыларга байыр чедириишкиннери үзүктелбээн. Ырак черде күрүне кызыгаарының камгалакчыларынга болгаш эки ажылдыг кызыгааржыларга шаңнал-макталды чоннуң мурнунга демдеглеп тывыскан. Ол хүн кызыгааржыларның профессионал байырлалын таварыштыр хөгшүм-шии театрынга чүгле Тывада эвес, а Россияның кызыгаар шериглериниң ортузунда билдингир апарган «Пограничник» бөлүү диңмиттиг ыры-шоорун бараалгаткан.

Шаңнал-макталдар ап турар ажылдакчыларның аразында аныяк кыстар барын магадап көрдүм. Оларның кыштың соогу, чайның изии дивейн кызыгаар камгалаар ажылынга бердингенин демдеглээри албан.

Амгы үеде кызыгаарны база чурттуң айыыл чок чоруун камгалаары онза нарыыдаан. Чурттуң айыыл чок чоруун хандырары — кызыгааржының харыысалгазында. Бүгүдениң хереглел барааннары, хоруглуг чүүлдерниң үндүр-киир сөөртүлгези, чугула дугуржулга-ужуражылгалар, чугаалажыышкыннар дээш, оон-даа өске айтырыглар чуртун камгалаар даңгыраан берген кызыгааржы турда аайлажы бээр.

Ася Базыр-оол.
Чаяна Чыкайның тырттырган чуруу