ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол журналистерниң айтырыгларынга харыылаан

 ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол биле ТР-ниң Тарифтер албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин күүседип турар Елена Бочарова «Тыва», «Тыва 24» телеканалдарның болгаш «Тувинская правда», «Плюс информ» солуннарның корреспондентилери-биле парлалга конференциязын эрттирген. 

 Ужуражылганың эгезинде Роман Кажин-оол одалга сезонунуң эртип турарының дугайында кысказы-биле таныштырган. Сайыттың чугаалааны-биле, амыдырал-хандырылга объектилеринде техниктиг үрелиишкиннер чок, кыш таарымчалыг байдалдарда эртип турар. Республикада шупту 315 одалга черлериниң, оларның иштинде 4 улуг котельнаяларның болгаш Кызылдың ЧЭТ-тиң ажылы одалга үезиниң температурлуг режиминге дүгжүп турар. 

 «Ынчаарга дизельдиг 13 электри станциязынга хамаа­рыштыр алыр болза, бо кыжын бир дугаар үзүктелиишкин чок ажылдап турары бо, ол дээрге чедиишкин-дир. Ону дериг-херекселдерни чаартып кылганы-биле тайылбырлап болур. Мурнунда үрелиишкиннерге бо-ла таваржып турган Мөңгүн-Тайганың Мугур-Аксы биле Кызыл-Хаяга, Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртугга дизельдиг станцияларны солаан бис» — деп, Роман Кажин-оол дыңнаткан. 

 Дизельдиг электри станция­ларынга ажылдаары-биле тус черниң специалистерин белет­кээр дугайында Тываның Баштыңының даалгазының күүселдезиниң дугайында чугаа база болган. 2016 чылда нарын электри дериг-херекселдери-биле холбашкан ажылдарга өске региондан бедик мергежилдиг специалисти чүгле чаңгыс катап хаара туткан. А септелге ажылдарының хөй кезиин тус черниң специалис­тери боттарының күжү-биле кылган. Мергежил бедидериниң курстарын Кызылдың транспорт техникумунуң баазазында организастаан.

  Журналистер 2 дугаар ЧЭТ-тиң тудуунуң дугайында сонуу­гап айтырарга, чуртта Экономиктиг байдал-биле холбаштыр, Россияның экономика яамызынга баргаш, ук төлевилел шимчевейн турупкан деп Роман Кажин-оол тайылбырлаан. Ындыг-даа болза Тываның Чазаа бо айтырыг талазы-биле ажылдап турар. 

 Кол айтырыг – акшаландырыышкынны кайыын алыры. Оон аңгыда Тывага Сергей Степашин биле Константин Цицин кээп турар үеде, Чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга деткимче көргүзер фондунуң төлээлериниң киржилгези-биле Чазакка болган калбак хуралга санал-оналдарга болгаш Кызылдың барыын база чөөн талазынга котельнаяларны тудуп, оларны ЧЭТ-ке үрелиишкин болган таварылгада ажылдадып ажыглаарының дугайында саналды сайгарып, чугаалажып турар. Ол үеде ЧЭТ-тиң күчүзү эвээш турганындан чаа тудугларны чылыдылга системазынга кожары саадап турганын Роман Кажин-оол сагындырып чугаалаан. Котельнаялар тудуунга хамаарыштыр Тываның Чазаа чагыгны киирген, бо айтырыг контрольда турар. Амдыызында планда кирген тудуг объектилерин кандыг-даа саадаашкын чокка чылыдылга системазынга кожарының дугайында ЧЭТ-биле дугуржулга чедип алдынган дээрзин сайыт дыңнаткан. 

 Одалга болгаш энергетика яамызынга салып турар бир кол айтырыгларның бирээзи хөмүр-даш адырында өртектер политиказынга хамааржыр. Сөөлгү чылдарда «Тываның даг рудалары» компания хөмүр-даш өртээн чылда чаңгыс катап, январь 1-ден эгелеп өстүрүп турар. Роман Кажин-оолдуң дыңнатканы-биле, «Тываның даг рудалары» компания бо чылын албан езузу-биле өртектерни чүгле 5,5 хуу өстүрген. Түңнелинде, чаңгыс тонна хөмүр-даштың садар өртээ 2495 рубль 70 көпеек. Тыва иштинге-даа, республикадан үндүр-даа садып турда, бо өртек хевээр артар ужурлуг. Ийи дугаар бүдүрүкчү — «Тываның энергетика-үлетпүр корпорациязы» хөмүр-даш өртээн база 5,5 хуу өстүрген, ында чаңгыс тонна хөмүр-даштың өртээ 1920 рубль. Бо хөмүрнү чүгле чылыг-биле хандырып турар организациялар – одалга черлери ажыглап турар.

  «2000 чылдарның төнчүзүнде турганы ышкаш хөмүр өртээн өй-хемчээл чок өстүрерин болдурбас дээш, дугуржулганы кылып турар бис. Өртектер өзүлдези акшаның үнезиниң батканынга дүүштүр улгатпас ужурлуг. Хөмүр-даш өртээн өстүрүп турарынга хамаарыштыр документилерни Тарифтер албаны-биле кады Монополияга удур федералдыг албанче киирип турар бис. Ынчалза-даа сайгарылгалар шөйүлзе-шөйүлзе, чыл төнүп турда доостурга, кандыг-даа түңнел чок боор-дур. Мындыг байдал 2008 чылдан бээр туруп келген. Монополияга удур албан өртектерге хамаарыштыр шиитпирни дарый кылгаш, судче бээрге, суд сайгарылгазы узап шөйлүп турар. Ооң соонда судтуң шиитпири күш кирбээнде-ле, үстүкү суд органнарынче удур хомудал бижип турар. Ынчалдыр суд сайгарылгазы чоруп турда-ла, чыл төнер, чаа өртектер тургузар үе келир деп сайыт тайылбырлаан. 

 Ниити хөмүр-даш тывыжынга хамаарыштыр, 2016 чылдың түңнелдери-биле, республикага ортумаа-биле 1 млн. 265 муң тонна хөмүр-дашты казып тыпкан дээрзин ол чугаалаан.

 Каа-Хем хөмүр-даш уурга­йындан чиик өртек-биле хөмүрнү садып алгаш, өртээн өстүргеш, садып-сайгарып турар кижилерге хамаарыштыр аарышкылыг теманы журналистер көдүрген.  

 «Конкуренция дугайында» хоойлуга дүүштүр хөмүр-даш өртээн күрүне өйлеп, таарыштырып турар. Үндүрүг албаны болгаш өске-даа бо талазы-биле харыысалгалыг ажылдакчыларның киржилгези-биле хыналда рейдилерни чорудуп турар бис. Садыг саарылга кылырынга дериттинмээн, таарымча чок черлерге хоойлуга чөрүштүр садыг кылып турган таварылгада торгаалды онаап болур. А хөмүр-даш садып-сайгарып турар кижилерге хамаарыштыр бо хемчег ажыглаттынмас. Ындыг-даа болза хөмүр-даш садып-сайгарып турар кижилер-биле чугааны кылып, сагындырып турар бис. Мындыг рейдилерни ам-даа уламчылаар бис – деп, ТР-ниң Тариф албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин күүседип турар Елена Бочарова тайылбырлаан.

 Коммунал ачы-дузазы дээш чарыгдалдарга компенсация акшазы бо өртектер өзүп турар үеде өй-шаанда келген дуза-биле дөмей апаары чугаа­жок. Субсидияны алыры-биле документилерни Кызылдың Мэриязының Социал камгалал департаментизинге азы муниципалдыг тургузугларның тус чер чагыргаларынга дужаар. Роман Кажин-оолдуң бодалы-биле, субсидия алыр эргелиг дыка хөй өг-бүлелер документилерин дужаарынче далашпайн турарлар. Күрүнениң берип турар деткимчезин өй-шаанда кылдырып ап турар болза, одалга-энергетика организацияларының ажылынга-даа деткимче апаар. Чүл дээрге одалга болгаш энергетика яамызының дыңнадып турары-биле, республиканың чурттакчыларының чылыг болгаш электри энергиязы дээш өрези 800 млн. рубль чедип турар. 

 Газ ажыглааны дээш чоннуң өре-ширези хөйү-биле чыглып турар. Баштай өртээн төлээш, квитанциязын көргүскеш, ап турар баллоннуг газтарның сайгарылгазында бергедээш­киннер чок. Ынчаарга хөй квартираларлыг бажыңнарже дамчыдып турар төпчүткен газ хандырылгазында өрелер көвүдээн. Кызылда ындыг хөй квартираларлыг 39 бажыңны төпчүткен газ хандырылгазында кошкан. Чурттакчылар үе-шаанда газ өртээн төлевеске, бажыңнарже дамчыдып турар газты садып алыр акша-төгерик үстүп, газ хандырылгазында үзүктелиишкиннерниң туруп келир чылдагааны ында дээрзин Роман Кажин-оол айыткан. 

 «Тыва газ» ажыл-агыйы хоо­зураашкында келген. Ол черниң конкурстуг башкарыкчызы хөй квартиралыг бажыңнарны газ-биле хандырарынга улуг-ла сонуур­гал чок бооп турар. Бис «Енисей» муниципалдыг албан чери-биле ажылдап эгелей берген бис. Бо организация Кызылдың чуртталга бажыңнарын, ооң иштинде төпчүткен газтыг бажыңнарны харыылап турар.

  «Енисей» КУБ, херек кырында, бо чылдың январь 1-ден эгелеп чуртталга бажыңнарынга озал-ондактыг таварылганы болдурбазы-биле ажаалда-хайгаарал ажылдарын чорудар кылдыр «Тыва газ»-биле актыга ат салган. Ам болза бис газ-биле хандырылга, ооң ажаалда-хайгааралы-даа «Енисей» КУБ-ту таварыштыр эртсин дээш, айтырыгны шиитпирлеп турарывыс бо. Газты Ангарскиден садып алыр дугайында дугуржулганы кылгаш, акша-төгерик айтырыын шиитпирлеп тур бис. Кызылдың хөй квартиралыг бажыңнарының газ-биле хандырылгазынга мурнунда турганы ышкаш үзүктелиишкиннерни болдурбас дээш, бүгү-ле хемчег­лерни ап чорудар бис дээрзин Роман Кажин-оол бүзүреткен. 

 «Тыва газ» ажыл-агыйын республиканың өнчүзүнче шилчидер дугайында чугаалажыыш­кыннар кандыг байдалда эртип турарын журналистер айтырарга, ажыл үзүктелиишкин чок чоруп турар. Амгы үеде айтырыг «Тыва газтың» юридиктиг албанының кичээнгейинде турарын тайылбырлаан. 

 Чугаа бензин өртээнге хамаарыштыр уламчылаан. 2017 чылдың январь 1-ден эгелеп Россияда бензин дээш акциз өртээ өскен. Абаканда дизельдиг кывар чүүл өртээ ортумаа-биле 2,5 рубльге өскен. А бензинге хамаарыштыр өртектер өзүлдези өй-тап деңнелде турар. 

 Бо таварылгада конкуренция дугайында хоойлуга дүүштүр ажылдаар апаар. Бистиң албанывыс республикада болгаш Кызыл хоорайда кывар-чаар чүүлдерниң өртектеринге хамаарыштыр мониторингини чорудуп турар. 2016 чылда 2015 чылга деңнээрге, өртектер өзүлдези 2,4 хуу болган. Сибирь федералдыг округка хамаарыштыр алыр болза, Тыва өзүлдениң девискээринде турар. Ынчалза-даа Иркутск облазында бензин өртээ эң аар, а Алтай Республикада эң-не чиик дээрзин Елена Бочарова дыңнаткан.

 Ужуражылганың түңнелинде Роман Кажин-оол бензинниң шынарын хынаары-биле рейдилерге киржиринче журналистерни чалаан. Өртектерден аңгыда нефть продуктуларының бедик шынары чугула ужур-дузалыг дээрзин ол айыткан.