Фашистер-биле тулчушкан тыва эки турачыларга тураскаалдың турар черинге маны дашты Тывада салган

 1943 чылдың сентябрь 1-де Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтузунче аъттанган Тыва Арат Республикадан эки турачыларга төөгүлүг тураскаалдың болгаш алдар-адының хүнүн Тыва демдеглээн. Тыва эки турачылар кудумчузунда Салчак Токага тураскаалдың чанынга эрге-хоойлу камгалаар структураларның, ОБЯ-ның кезектериниң ажылдакчыларының, кадеттер, дайынчы хөделиишкиннер хоочуннарының байырлыг чыскаалы-биле митинг эгелээн. ТР-ниң Чазааның Үрер хөгжүм оркестриниң марыжы-биле хүндүлүг таңныыл Россияның болгаш Тываның күрүне туктарын, кадеттер Тиилелгениң тугу биле тыва эки турачы эскадроннуң дайынчы туктарын митингиниң киржикчилериниң мурну-биле чоргаар эккелген. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга байырны чедиргеш, таптыг-ла 72 чыл бурунгаар, эрткен чүс чылдың эң-не хан төгүүшкүннүг дайынынче, Тывадан эки турачы эскадроннуң 206 дайынчызы аъттанганын сагындырган. Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 70 чылын байырлаан чылда, коргуш чок дайынчыларга алдар болдуруп, республиканың чурттакчы бүрүзүнден мөгейиг бооп артар бо хүннү доктааткан:

  «Азияның чүрээнде аныяк бот-догуннаан күрүне дайынның бирги хүнүнде-ле берген сөзүн ээлээн. 1941 чылдың июнь 22-де Салчак Тока: «Чангыс-даа кижи артпайн, кезээде тулчур деп даңгыраавыс берип тур бис» - деп индирден чугаалаан.

  «Шупту чүвени фронтуга, шупту чүвени тиилелге дээш» деп кыйгырыг каржы-дошкун дайын чылдарының кол сорулгазы апарган. Фронтуже Тывадан 5 эшалон аъш-чем болгаш чылыг идик-хепти чыггаш, 50 муң баш дайынчы аъттарны болгаш 750 муң баш мал-маганны чоруткан. ТАР бодунуң бүгү алдын курлавырын Совет Эвилелинге дамчыткан. Республиканың чурттакчы чонунуң чыгган тыва акшазынга авиацияның 3 эскадрильязын тургускан. Тыва бодунда бар-ла бүгү чүүлдерни фронтуга берген. Тиилелгеге бүзүрел болгаш акы-дуңма совет чон-биле найыралга Тыва ол хире бердинген турган». 

 Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол, тыва кавалерийжилер барыын Украинаның 80 хире чурттакчылыг черлерин хосташканын база катап сагындырган. Дең эвес тулчуушкуннарга 206 эки турачы кавалерийжилерниң 64-ү маадырлыы-биле өлген, 47 кижи балыгланган. Дайын шөлүнден Тываже 97 тыва эки турачы ээп чанып келген. 1943 чылдың майда дайынче аъттанган эки турачы танкистер эң-не туюлунга чедир дайылдашкан, ужудукчу-хыдыкчылар Хунан-оол, Ензак и Хопуя япон армияны чылча шавышкан: 

 «Бөгүн бис оларның эрес-дидим, маадырлыг чоруунга тураскаалдың эге дажын салып тур бис. Олар шупту маадырлар-дыр! Бистиң ыдык хүлээлгевис – кажан-даа ону утпазы!» деп Тываның Баштыңы чугаалааш, бодунуң сөзүн билдингир шүлүкчү Степан Сарыг-оолдуң «Мөңге тураскаал» деп шүлүү-биле дооскан. 

 Республика Баштыңы тайбың өйде маадырлыг чорукту кылган ийи аныяк кижиге күрүне шаңналдарын байырлыг митингиде тывыскан. Сугга дүшкеннерни камгалаарынга эрес-дидим, коргуш чок чоруу дээш «Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкинин» ТР-ниң ЧКА талазы-биле агентилелиниң стажеру Меңги Куулар биле Республиканың социал хандырылганың комплекстиг төвүнүң таңныылы Кежик Ондарга тывыскан. 

 «Тыва эки турачыларның салгалдары» хөй-ниити организациязының даргазы Алексей Сундуй тыва дайынчыларга сактыышкын болгаш алдар-адының хүнү-биле чыглып келген чонга байырны чедирген. Үрде манааны бо хүннү онзалап, ТАР-ның Биче Хуралының президиум даргазы Анчимаа Хертек-Тока тыва эки турачыларга тураскаалды тудар айтырыгны көдүрүп турганын сагындырган: 

 «Тываның Чазааның, республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң «Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан» деп сөстери анаа-ла куруг кыйгырыг эвес, а амыдыралда боттуг херектер-дир дээрзин бөгүн сеткил ханыышкын-биле демдеглейн. Маңаа бистиң адалавыска болгаш кырган-ачаларывыска анаа-ла тураскаалды тудуп үндүрбес, Тыва эки турачылар кудумчузунга онза эрге-байдалды берип, Тыва эки турачылар шөлү турар, ол чоогунга бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың дугайында экспозициялыг Национал музейниң филиалы ажыттынар. Чылдар эртсе-даа, алдар-аттыг эскадроннуң командирлериниң болгаш дайынчыларының маадырлыг чоруун алгап, тураскаалды тудар дээнинге эки турачыларның салгалдарының мурнундан өөрүп четтиргенивисти илереттивис. Шын орук-биле чоруп олурар-дыр бис!». 

 Совет Эвилелиниң Маадыры, эки турачы отрядтың командири Кечил-оол Тулуштуң уйнуунуң уруу, ТКУ-нуң студентизи Чейнеш Байкара, база Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, фронтучу Георгий Абросимовтуң уйнуунуң оглу, Кызылдың 4 дугаар школазының өөреникчизи Николай Абросимов Сактыышкынның болгаш алдар-аттың хүнүн доктаатканы-биле өөрүп четтиргенин илереткеннер. Төрээн чуртка ынак чоруур болгаш ону камгалаар дээн кырган-адаларының өндүр чагыын төлептиг сагыырын аныяк салган аазаан. 

 Тыва эки турачыларга тураскаал турар черге дашты салыры-биле байырлыг митинг уламчылаан. Байырлыг езулалга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Даваа, ТР-де кол федералдыг инспектор Владимир Останин, Кызыл хоорайның Баштыңы-Төлээлекчилер хуралының даргазы Дина Оюн, «Тыва эки турачыларның салгалдары» хөй-ниити организациязының даргазы Алексей Сундуй олар киришкен. 

 Тыва Арат Республиканың эки турачыларынга төөгүлүг сактыышкынның болгаш алдар-адының хүнүнге тураскааткан хемчег Тиилелге шөлүнге чедир байырлыг часкаал-биле уламчылааш, 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге – дайынчыларга тураскаалга боодал чечектерни салыры-биле доозулган.