Шолбан Кара-оол Тывада сарыг шажынның эрткен, амгы база келир үелериниң дугайында

Тываның чаа соңгуткан Камбы-ламызы Лодой башкының дүжүлгеже саадап олурарының байырлыг ёзулалы ындыг бодалдарже чыгапкан. Шолбан Кара-оол ханы уткалыг айтырыгга бодунуң бодалдарын эрге-дужаалдыг кижи мурнундан эвес, а шажынчы кижиниң өмүнээзинден чону-биле үлешкен:

-Тыва чоннуң, тыва шажынчыларның төөгүзүнде бөгүн онзагай хүн болду. Тываның 8-ки Камбы-Ламазы эрге-дүжүлгезин хүлээп алган. Бо байдал шажынның сайзыралынга улуг салдарлыг болуру чугаажок. 

Национал музейивистиң бо залында шажын дугайында кайы-хире чараш чүүлдер бар-дыр. Бистиң өгбелервистиң шажынчы чүткүлү улуг турганының херечизи бо-дур. Өгбелеривистиң шажынчы бүзүрели, ынаныжы дыка күштүг болгаш иштики хөөннүг турганын мында көргүскен. Тывага дериттинген хүрээлерниң шупту саны 130 ажыг турган. Советтиг чылдарда, шажын-биле демисел үезинде, ол хүрээлерниң шуптузун өрттетипкени харааданчыг. Узуткаар-узуткаарда, лама башкыларын база шиидип, адып өлүрген. 

Шыны херек, авамның ачазы кырган-адам база шажынчы дээш шииттирген кижи. А ол кырган-ачамның ачазы база лама чораан. Адын безин Бурган-Ловуң дээр. Авамның чугаазы-биле алырга, ол лама өгблеривистиң бирээзи 16, а өскези 20 чыл дургузунда Төвүтке, азы Тибетке өөренип алган лама башкылар болур. 

Бодумнуң ук-төөгүмден алыр болза, авамның өзүп келген төөгүзү кээргенчиг. Контр кижиниң уруу деп санааш, өөретпес деп, эрге-чагырганың туружу ындыг турган. Авам азыранды өг-бүлеге өскен. 

Ынчангаш эрге-чагырга болгаш шажынны тускай кылдыр көөр ужурлуг. Моон үндүрер кол кичээл – эрге-чагыргаже чүткээн, ынаар халбактанган кижилер чоннуң шажыны-биле холбашпас ужурлуг. Хирлиг политика катап база тамыже бисти идип болур. Билдингир, бистиң өгбелеривис база ону чугаалап чораан чадавас.  

Кайы-даа регионнуң, республиканың эң кол өзек даянгыыжы – чону, эрге-чагыргазы база шажыны. Үш өзек даш бар: чон, эрге-чагырга, шажын. Ооң күжү-биле сайзырал чедип алдынар ужурлуг. Шажынывысты чидирип алыр болзувусса, чон болуп, чурттуг болуп артып каарывыс чөгенчиг. Ынчангаш мээң дүвүреп, хомудап-даа турганым ол.

 Чоокта чаа, эрге-чагырга сарыг шажын хүрээзин былаашкан шимчээшкинни чорудуп турар деп, ЛДПР-ниң телевидениези ындыг чүве чугаалап үнүп кээрге, иштимде дыка хомудадым. Шыны херек, ол нүгүл-даа эвес, а меге сөстер дээрзин шупту чон билип турар.

 Шажынның үнелиг эртинелери - чоннуң төөгүзү, өнчү-хөреңгизи-дир деп чугаалаксап тур мен. Кандыг-даа сагыш-сеткилдиг кижилер келир болза, ол чоннуу бооп артар. Ынчангаш Тывадан акша-хөреңги чыгбайн, үнүп-киржип чоруур эштерим, эрге-чагыргага ажылдап чорааш таныжып алган эш-өөрүм, Сергей Күжүгетович Шойгунуң чоок кижилери таварыштыр чыгдынып тургаш, бодувус күжүвүс-биле улуг хүрээни тудуп эгеледивис. 2021 чылда ону тудуп дооскаш, ажыглалга киирип каар сорулгалыг чүткүдүп чор бис. Бо шакта ону тудуп турар тудугжу ийи эш-өөрүм бар. Тыва оолдарның чүткүлү, сагыш-бодалы-биле ону тудуп тур бис. Хүрээни тудуптар болзувусса, бети дизе 300 ажыг млн. рубль акшаның хүрээзин тудуп алганывыс болур. 

Бир чугаалаксаар чүвем – Калмыкияда бир бедик деңнелдиң чараш хүрээзи бар. Кирсан Ильюмжиновтуң күжү-биле туттунган хүрээ калмык чоннуң сүлде-сүзүүн тудуп, чедиишкинни берип чоруурун дыңнаан боор силер. Бис ол хүрээден тудак чок хүрээни тудуп алыр бис. Ол  арын-нүүрүвүстүң, чүдүкчү чоннуң чүткүлүнүң айтырыы-дыр.

 Үүлени кылып алыры белен эвес-тир. Ооң артында шаптараазыннар, аас-дыл, доора чүүлдер бо-ла тыптып кээр боор-дур. Хүрээ тудуп эгелээрге, ол байдалдар тургустунуп келирин дыңнаан кижи мен. Чогум эчизинге чедир шын каар болза, ооң салдары улуг. Чонумга-даа, өг-бүлемге-даа эки болур деп бодап алгаш, ону чүткүдүп чор бис. Улуг күрүнеде чурттап чоруур чон болганывыста, бедик деңнелдиң, улуг хүрээзин тудуп каар деп чүткүлдүг мен.  

Бистиң шажынывыстың кол өөредии – шынче орукту тургузуп бээринде. Сарыг шажын ол орукту тып, шынзыдып алырының өөредии болуп турар. Бистиң иштивисте кол күш ында. Чамдыкта чедир өөренип албаан, чүгле кыры-биле билир, олуруп чораан кижилер шажын өөредиин тудуп алгаш, лама башкы мен деп, бодунуң акша сүрүксээн аайы-биле чонну хүлээп, төөредип чоруурун көрүп тур бис. Лодой Башкы-биле чугаавыстың бир талазы-биле, шажынчы башкыларның акша-төгерик ажылдап алырын угаадыглыг, уткалыг болурун чедип алырының дугайында болган. Бичии ном номчааш, кижилерден 30-40 муң акша алыр деп чүве турбазын. Шажын өөредииниң утказы, хөөнү-биле чүүлдеш турзун. Кым кайы хире өргүл бээри база. Лодой башкы бо талазы-биле ажылдарга күш чедиптеринге идегеп турар мен. Өөредигни шын шиңгээдип алган кижи келир үеде-даа чедиишкинниг. Бо байдалда чонувустуң бүзүрелин, шажынывысты ышкындырып алырының айыылы улуг. Дидир-дидирлер, аңгы-аңгы шажыннар долгандыр аас-дыл-биле чонумну хөлзетпезин дилээр-дир мен. Шажын дээрге, кижи бүрүзүнүң иштинде хүрээзи-дир. Чамдык кижилер эрге-чагыргаже туралап, шажынны политика-биле холбап чугаалаары, эпчок. 

Бөгүнде Камбы-Ламавыс Лодой башкы-биле ооң дугайында элээн ханы чугаалаштывыс. Мээң бо башкыга бүзүрелим улуг. Ам кол чүве – шажынывысты чонга билдингир кылдыр тайылбырлап, нептередип, сайзырадыры. Ынчангаш шажын өөредиинге өөренир күзелдиг оолдарны чон аразындан ылавылап, хуурактап эгелээринге чогуур байдалды тургузуп бээр үе келген. Цеченлинг хүрээзиниң чанынга хуурактар школазын кызып тургаш ажыдып бээр деп аазадым. Ону черле шыдаптар боор мен. Ооң утказын дыка эки билип тур мен. Шажынга тускай эртем-билиглиг турар ужурлуг. 

Тывада субурганнарны чедер кылдыр тудуп алдывыс. Ол биске чедиишкин-дир. Ынчалза-даа ол көвей субурганнарга сеткилинден чүдүп, тейлеп турар кижилеривис саны эвээш. Субурганны тудуп алырга, шупту чүве эки апаар деп сагыш-бодал турбазын. Өөредигни бир дугаарында башка сиңирер. Ол кижиниң чүрээнде, сеткилинде турар ужурлуг. 

Бистиң Камбы-Лама эргелели биле организацияларның ам кылыр ажылының кол угланыышкыны – өөредилге черлерин көвүдедир. Лама башкыларның көвүдээни-биле хүрээлерни көвүдедир тудар болзувусса эки. Кижилерниң башкылар-биле чугаалажыр, өөредиг алыр чери хүрээ болур ужурлуг. Ынчангаш хүрээлер тудар айтырыгны күштелдирип турар ужурувус ол. Интернет сайзыраан бо үеде аныяк-өскенивис дээш улуг “дайын” чоруп турар деп билип турар мен. Уруг-дарыывыстың Интернеттен хамаарылгазы ол хире улуг. Бо байдалда ада-иелер, улуг кижилер шын орукту айтып, углап-баштап бээри эң кол. Ону углап бээр кол чепсек – чаңчылдарывыста, шажынывыста. Тыва Республиканың Чазаа 86 муң аңгы чоннар чурттаан бистиң республикада чуртакчы чоннуң шажын айтырыынче онза кичээнгейни салып турар.

Бөгүнде бо музейде чедип келгеш, мээң ылавылап турар чүүлүм – тывалар шаг-шаандан бээр кайы бурганга бүзүреп, чүдүп, тейлеп чорааны. Бурганның овур-хевирлери каш янзы, күрүнелерде безин аңгы-аңгы. Кыдатта, Тайландыда, Японияда бир өске. Бистер тывалар Тибетте, Непалда ышкаш бурганнар овур-хевиринге чүдүп чоруур бис деп бодаар мен. Ынчангаш бо шинчилел төлевилелинче эртемденнерни хаара тудары чугула. 

Ыдыктыг Далай-Лама башкы-биле ужурашкан үемде, сеткил-бодалын чугаалаан кижи. Шажында эң кол чүүл мөргүл эвес, а өөредиг деп. Өөредиг, база катап өөредиг. Ону шиңгээдип шыдаптар болза, шажынчы боор. Ынчангаш Башкының углап берген оруу-биле базып олурарывыс бо. Хүрээниң дериишкини анаа эвес боор чорду. Аңаа эвээш дизе 50-60 млн рубль херек. Бир эвес бөдүүн деңнелдиң хүрээзин кылыр дээн болзувусса, чыып алган акшавыс-даа чедер турган. А биске бедик деңнелдиг хүрээзи херек. Чыып турар акша-хөреңгиде күрүне акшазы чок, ол бистиң сеткиливис, чүрээвис-биле чыып, кылып турар ажылывыс-тыр. Тудугну доозупкаш, чоннуң өнчү хөреңгизи кылдыр дамчыдып бээр бис. Ол бир ламаның, бир организацияның эвес, а бүгү тыва чоннуң өнчүзү болур. 

Бистиң республикада орус хүрээ тудуунга бодум таламдан улуг күштү үндүрүп, ону кылып шыдапканым дээш өөрүп чоруур мен. Ам Тывамга, бодум чонумга, шажынывыска улуг хүрээ тудуп каар болзумза, улуг үүлени бүдүргеним болур. 

Камбы-ламавыс, лама башкыларывыс-биле чугаавыстың кол угланыышкыны база ол. Өөредигни чедип алыр болзувусса, шажынывыс сайзараар. Уруг-дарыывыска, салгалывыска ону дамчыдып берип болур апаар бис.