Тываның Баштыңы: Өгбелерден дамчып келген чаагай чаңчылдарлыг байырлалдар

 2017 чылдың июльдуң 14-16 хүннеринде Чөөн-Хемчик кожууну үш дакпыр байырлалды: малчыннарның кожуун Наадымын, дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң «Үстүү-Хүрээ» фестивалын болгаш тыва күрүнениң тургузукчузу М. Буян-Бадыргының 125 харлаанын демдеглеп эрттирген.  

 Наадым байырлалы – арат кижиниң ажыл-ижин түңнеп база сорулгаларны салып, ажыл-ишчи чугааны чорударының эптиг үези. Бо удаада Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери кылдыр бо чылын шилиттинген аныяк малчыннар-биле ужуражып, ажык чугааны чоруткан. 

 Чөөн-Хемчик кожууннуң суурларындан мал ажылынга чоок, кызымак, ажыл-ишчи 10 аныяк өг-бүлени чон чыыштарынга шилип, идегелди берген. Бо хүннүң байдалы-биле алырга, аныяк малчыннар кажаа-хорааларын доозар четкен, чурттаар бажыңнарының таваан салып, турлаг-хонашты тудуп эгелээнин кожуун чагыргазының даргазы Хүлер Серен-Доржуевич Монгуш дыңнаткан.

 «Турлаг-хонаштарда шупту ажылдарны июль 25-ке чедир доозар деп планнаан бис. Аныяктарга сумуларның чону, ырак-чоок кижилери, чагырга черлери дузаны көргүзүп турар. Черге өнчү ээзи болурунуң документилерин долдурган. Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүренден, Өвүрден база бодувус кожуунувустан хойларны шилип, садып алгаш, аныяк малчыннарга дамчыдып эгелээр бис. Мал ажылынче чаа-ла кирип чоруур аныяк өг-бүлелерниң школа назыны четпээн уругларын уруглар садынче хаара тудары-биле Чадаана хоорайда бир бөлүктү тускайлаан» - деп, ол чугаалаан. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяк малчыннар-биле ужуражылгада байырлал хүнү-биле байырны чедирип, чагыг-сүмезин берген: 

 «Эгезинде, мал ажылынче бир дугаар чыл кирип турар аныяк малчыннарга кожууннуң Наадым хүнү-биле байырны чедирип көрейн. Ийиде, улуг, чымыштыг ажыл-ишче шымнып кирер күзелдиг болганыңар дээш четтирдивис. Мал ажылы – эрес-кежээ, кызымак, тура-соруктуг, чыдын чытпас кижилерниң ижи деп, дыка эки билир бис. Силерниң өгбелериңер, ада-иелериңер ону ижеп чораан болгаш, ол ажыл силерге таныш. Ынчалза-даа силерде харыысалга улуг. Чаңгыс чер-чурттугларыңарның, чазак-чагырганың силерге бүзүрээн идегелин шынзыдар апаар. Канчап билир, ам каш чыл эртсе, чамдыктарыңар муңчу малчыннар одуруунда олурарыңарны. Ону боттандырарынга дузалаар шаавыс-биле деткимчени көргүзер бис. 

 Наадым – ыр-шоор байырлалы эвес, а ажыл-агыйжы чугаа кылыр хемчег. Кожуундан төлевилел киржикчилери болур 5 өг-бүле кажаа-хораазын тудуп алган деп дыңнадыг арай дүвүренчиг-дир. Мал-маганны хүлээнип, сиген-ширбиилди белеткеп турда, үе саадаар эвес, кыш бо келир. Ынчангаш кышка ыяк белеткенир херек. Кажаа-хорааны чылыглап, өдекти чыып, сиген-ширбиилди четчир кылдыр кезип белеткеп, малдың эдержилгезин азы боозадылгазын таарыштырар. Эрткен чылдың төлевилел киржикчилериниң чедер-четпестерин өөренип көөр. Мал оолдаашкынын декабрьдан май төнчүзүнге чедир дээн ышкаш, шөйүп албас. Эртемденнерниң сүмелеп турары езугаар, тус черниң агаар бойдузунга таарыштыр, март айда төрүүр кылдыр боозадылганы чорудар. Көдээ ажыл-агый специалистерин, арга-дуржулгалыг малчыннарны дагдыныкчы кылдыр хуваар» - деп, Тываның Баштыңы чагыын берген. 

 Сиген кезилдезинче кирген малчыннар бар бе деп, республика баштыңы сонуургаарга, июнь айда кааңдаашкынныг болганындан сиген арай чегей, ам бо чаъстыг хүннер соонда байдал өскерли бээринге идегеп турарын харыылааннар. Ынчалза-даа хол салдынмайн, арыктар, суглар чоогундан сигенни кезип курлавырлап кезерин чагаан. 

 «Үе-шаг өскерилген. Шупту чүве автоматчыттынган, бедик технологияларның үези-дир. Хол-биле кылыр болза, хөй чарыгдаттынар, үнези аартаар. Сиген кезер техниканы хаара тудар» - деп, Тываның Баштыңы сагындырган. 

 «Кожуун чагыргазы аныяк малчыннарга деткимче дуза көргүзер сорулга-биле, тускай техниканы садып алырын планнап тур бис. Сиген кезилдезиниң үезинде техникалыг араттарны чардыктырар дээрге, олар база мал-маганынга сиген-ширбиил белеткеп турар боор» - дээн, кожуун чагырыкчызының бодалын, Ш.Кара-оол деткээн.

  Аныяк малчыннар малды канчаар ажаап-карактаар, эмнээр, тарылгаларны салырындан эгелээш, чугула херек эге билиглерни өөренип, шынзылга бижиктерни алган.

  Губернатор төлевилелиниң бо чылда киржикчизи, Бажың-Алаак сумузундан аныяк малчын Чаян Иргит республика Баштыңынга өөрүп четтиргенин илереткен: 

 «Үш ажы-төлдүг аныяк өг-бүле бистерни деткээниңер дээш өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис. Керээ езугаар кажаалар, бажың тудар ужурлуг ажылдарывысты бүрүнү-биле доозуп алдывыс. Ам малывысты хүлээп алырынга белеткенип тур бис. Мал ажылынче аныяктарны кыйгырган дыка-ла эки төлевилел-дир деп үнелеп тур бис. Ам чүгле карак кызыл ажылдаар деп даңгыраглап тур бис».  

 Тываның Баштыңы июнь айда кудазын эрттирген аныяк малчын Чаян биле Анай-Хаак Иргиттиң өг-бүлезинге база төлевилелдиң шупту киржикчилеринге Наадым хүнүнүң белектерин сунган.

  «Үстүү-Хүрээ» —- хөгжүмге ынактарның байырлалы Чөөн-Хемчик кожуунда байырлалдарны сонуургап, кожууннуң ыраккы суурларындан малчын араттардан эгелээш, кожа-хелбээ чыдар регионнар байтык, ыраккы Америка, Испаниядан аалчылар келген.

 Сагыш-сеткилдиң дээди байлакшылы – ыры-хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалында 800 ажыг аалчылар келгенин фестивальдың оргкомитетеди бадыткаан. Фестиваль сонуургалда дээрзин ооң калбак географиязы бадыткаар. Япониядан, Америкадан, Испаниядан, Польшадан, Эстониядан, Казахстандан, Хакас, Башкортостан Республикалардан, Алтай крайдан, Москва, Санкт-Петербург, Сергиев-Посад, Екатеринбург, Новосибирск, Красноярск, Кемерово, Иркутск, Томск, Омск дээш Россияның 16 улуг хоорайларындан хөгжүмчүлер болгаш аалчылар келген. Чылдың-на хөгжүм байырлалын каастап чоруур бөлүктер - «Минусиночка», «Шткатулочка», Тываның Үрер хөгжүм оркестри бо удаада база көрүкчүлерин өөрткен. 

 Бо чылгы фестивальдың онзагай катаптаттынмас күүселдезин Американың Каттышкан Штаттарындан «блюзтуң ханы» Алвон Джонсон, Россияның улустуң артизи, делегейде билдингир саксафонист Игорь Бутманның, ооң оглу, композитор база билдингир барабанчы Олег Бутман, бас-гитарист, хөй санныг джаз бэндилерниң киржикчизи Алексей Заволокин, ады-сураа алгаан Альберт Кувезин биле «Хартыга» бөлүү бараалгаткан. 

Фестивальдың аалчылары - Барселонада чурттап чоруур Юрий Огарков биле Испаниядан Эмре Акrан бодалдарын үлешкен:  

Юрий Огарков: - Үстүү-Хүрээ дириг хөгжүм фестивалының дугайында интернеттен билип алгаш, келгенивис бо. Тыва - дыка чараш, онзагай бойдус-чурумалдыг чер дээрзин көрдүвүс. Чон экииргек, майгын тиккен оймаавыс дыка эки. Маңаа келгеш, дүнеки сылдыстар адаанга хөгжүм үнүнге өпейледип көрүңер даан. Кайгамчык. 

Эмре Аккан: - Интернеттиң делгемнеринден тыва хөөмей-сыгытты дыңнап, тывызыксыг ол оранга чедип көрзе деп бодап чордум. Күзелим бүткен, тыва хөөмейниң күүседикчилерин караам-биле көрүп, кулаам-биле дыңнаар аргалыг болдум. Бодум шенегилээр кижи мен. Бо удаада чүгле көрүкчү, аалчы кылдыр келдим. Келир чылын эштерим-биле албан кээр мен.

 «Ам чаа Чөөн-Хемчик кожууннуң малчыннар Наадымы болгаш бүгү делегей чергелиг дириг хөгжүм фестивальдың хаашкынынга тураскааткан хемчеглерге киришкеш келдим. Кожууннуң бо чылын "Аныяк өг-бүлеге - кыштаг" төлевилелдиң киржикчилери, бир дугаар аныяк малчыннар кылдыр Наадымда хүндүледип чоруп турар аныяктар-биле ужураштым. Амдыызында 5 киржикчилерниң кажаалары туттунган, а арткан 5 аныяктарның кажаалары чедир кылдынмаан болду. Ынчангаш, черле шалыпкын тудугларны дооскаш, кыштаг бажыңнарынче кирерин дугуруштувус. Черле эр-хейлер-дир. Кызып турары илдең, чүткүлдүг дээрзи көстүп турар. Албан-биле тудуп алган чаа кыштаанга кудазын дүжүрген Иргит Анай-Хаак биле Чаянны бүгү республикага чижек кылдыр көргүзүп болур-дур. Кудазын кылыр дээш бажыңы биле кажаазын дыка дүрген кылып алганнар. Оларга байырымны чедирип, чалалгазынга кээп шыдавайн барганымны тайылбырлап, аас-кежиктиг болурун күзеп, белек-селээм сөңнедим. Чадаанага төрүттүнген, Тываның чоргаар оглу Шойгу Сергей Күжүгетовичиниң төрээн чер-чурттунга кайы-хире ынаан, бичии-ле чайлыг апаргаш бээр халдып чанып кээрин, ооң-биле каш хонук дургузунда чоруп турганывысты чөөн-хемчикчилерге чугаалап бердим. Эки Наадымнап, Үстүү-Хүрээлеп, Тыва күрүнениң тургузукчуларының бирээзи, Даа кожууннуң Гун нояны Буян-Бадыргының 125 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар чонумга бүгүдеге чедиишкиннерни, орук-чоруу чогунгур болурун, ажыл-агыйы аайлажып чоруурун күзеп кагдым. Өгбелеривистен дамчып келген чараш байыр-наадымывыс кажанда-даа элеп-читпес дээрзин бо байырлалды көргеш бүзүредим» - деп, Тываның Баштыңы ужуражылга соонда интернет четкизинде бодунуң арынында бижээн.