Баштайгы тулчуушкун

Улуг Тиилелгениң 70 чылынга

Ада-Чурттуң Улуг дайынынга киржип, төрээн чурту дээш амы-тынын берген фронтучуларның эрес-дидим чоруун бөгүнгү салгалдарывыс утпаан. Чаалыг да­йын шөлүнден ээп чанып келгеш,  фронтучу Михаил Сундуй тыва эки турачылар дугайын­да номну  чыып бижээш, чалыы салгалга тураскаал кылдыр арттырып каан. «Баштайгы тулчуушкун уттундурбас» деп Михаил Сундуй мынчаар бижээн. Номдан үзүндүнү бараалгадыр-дыр бис.

«1944 чылдың январь 28-те акы-дуңма Украинаның Деражно суурдан ырак эвесте муңгаш эзим иштинге доктааган бис. Ынчаар­да бистиң взводувус дүнеки камгалалга турган. Салбыр командири кижи болганымда, эки турачы дайынчыларны дүнекиниң ийи шак үе- зинде таңныыл черинге солуштуруп кааш, чер оңгуга олурган мен. А оңгуга Монгуш Бүрбү, Маады Баян-Дөгүс, Түлүш Сундуй-оол болгаш оон-даа өске дайынчылар база турган. «Хенде хох» деп кургамзык үн дың­налган соон­да, автомат-биле соксаал чок тарбыдады-ла берди. Х.Калбак, Ө.Сырат-оол суглар оңгудан үне халыштывыс, дайзын дезипкен. Ол дүне айдыңы аажок болган, дезип бар чыткан дайзыннарны амыр-соксаал чок боолап турдувус. Ол өйде дайзыннарның бөлүк хайгыылчылары бүдүү кедеп келгеш, бистиң туружувусче халдаан болгаш «дыл» тударын оралдашкан. А түңнелинде чүү болганыл дээрге, үш немец өлүрткен, бирээзи балыглаткаш, боду биске «дыл» болуп туттурган. Ону полктуң штавынче дораан чорудупкан бис. Ол кыска сегиржип алыышкынга эки турачылар Т.Сундуй-оол биле М.Баян-Дөгүс олар аар балыглаттырган. Тыва эки турачылар эскадронунуң үшкүзү — бистиң взводувус, өске взводтардан мурнай фашистер-биле шак ынчаар тулушкан. Эскадрон командири капитан Кечил-оол даартазында бистиң взводтуң дайынчыларынга ба­йыр чедирип, өөрүп четтиргенин илергейлээн. Деражно суур­га гитлержи фашистер күштүг камгалалды тургузуп, аңаа танкыларны, минометтарны, үгер-бооларны, пулеметтарны дыка эки эптиг черлерге чажырып алганнар болган. Капитан татар  Хафис Амхеджановтуң бирги  эскадрону суурже дорт халдап кирип турда, бистиң взвод улуг лейтенант Монгуш Саттың командылалы-биле суурнуң оң талазындан шавар халдаашкынны эгелей бээривиске, фашистер бүгү-ле боо-чепсектери-биле үзүк чок боолай бергеннер. Аъттыг халдап кирери бергедей бээрге, шавар халдаашкынны чадаг уламчылаар дугайында капитан Ахмеджанов медээ берген. Сырат-оолдуң болгаш мээң командылаан салбырларывыс ынчаарда Деражнонуң чөөн талакы девискээринде кезек бажыңнарны хостап апкан. Деражно суур дээш тулчуушкунга эң-не баштай дайынчы эживис Сеңгинни оскунган бис. Дайын шөлүнге да­йынчы эжинден чарлырындан артык берге чү­­ве чок. Түлүш Сеңгин-биле Тываның революстуг шериинге 1941 чылда кады келген мен. Ынчаарда харылзаа взводунга турдувус. Радио техниказын ол кончуг дүрген шиңгээдип алган болгаш дыка эрестиг, омак-хөглүг, оюн-каткылыг кижи чораан чүве… Фронтучу В. Белеккейниң «Баштайгы тулчуушкун дуга­йында сактыышкыны: «Бистерни, Тывадан барган эки турачыларны, 1943 чылдың сентябрьда Украинада Ковров хоорайда аъттыг шериг полугунуң бир эскадрону кылдыр хү­лээп алган. Бистер ол хоорайга дайынчы программаны ийи-ле ай хуусаада шиңгээдип апкан бис. Бистиң эскадроннуң дайынчы сос­тавынга ооң мурнунда шериг херээн эртип турган-даа, дары чыды чыттап көрбээн-даа кижилер бар турган. Ынчангаш чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң мындыг одуруглары сагышка чайгаар кирип келир-дир:

Таныш кысты ол хүн ошкаан оолдар бар,

Дары кагы сеткилденген ашактар бар,

Авазының, ачазының өрээлинден

Аңгы черге орнун салбаан кыстар-даа бар.

Бистиң танкыга удур туржур взводувус­туң дайынчы составы баштай чаңгыстай адар ПТРД марканың чепсээн өөренгеш, ооң соон­да бештеп адар ПТРС марканың чепсээн, РПГ-43 гранаталарны канчаар ажыглаарын өөренген бис. Оон аңгыда тулчуушкун үезинде шавар халдаашкынны, камгалалды кан­чаар чорударының, камгалалдан халдаашкынче кирериниң тактиктиг аргаларын база ол ышкаш танкыга удур туржур взводтуң, бүгү эскадроннуң мурнунга харыысалгазын өөреткен. Ол бүгү өөредилгени дайын шөлдеринге, полигоннарга эрттирип турган. Камгалал үезинде бодунга тааржыр эки оңгуну казып алыры анаа эвес херек деп чүвени ынчан билген бис. Каш хонук эрткенде, «Камгаланыңар!  — деп, дужаал үнерге-ле, кижи дурту оңгуну кыска үе иштинде казып аптар апарган бис. Биске бир катап база-ла танкыга удур туржур взвод командири, орус лейтенант практиктиг кичээл эрттирип келди. Ол лейтенант бистиң оңгуларывыска келгеш: «Бо дайынчының бодунуң оңгузун казып алганы шын-дыр, ынчалза-даа тактиктиг частырыг бар-дыр, чүл дээрге танкылар оңгунуң оң талазындан келир болза, бодунуң өөрү ооң уун дуй чыткылап алган-дыр. А бир эвес танкылар солагай таладан келир болза, бодунуң эштерин дуглап чыдар апарган-дыр. Оңгуларның аразы база эмин эрттир чоокшулай берген-дир деп чугаалааш, демги дайынчының хүүрээн алгаш, оңгуну бичии када эде касты. Аңаа немей оңгунуң кыдыынга танк өрттендир шывадаар частыр суглуг шилдерниң болгаш гранаталарның чыдар черлерин каскаш, оңгуну бичии алгытты. Ам оңгу мырыңай хевир кире берди. Ол бис­ке уттундурбас өөредиг болган. Оңгу каскан санында-ла фашистерниң шой «парлары-биле» хөй тулчуп келген дуржулгалыг дайынчы орус эживисти сактып, оңгуларывысты ыяк кылдыр казып алыр апарган бис…».

Аъттарывыс, хоюдуп каан чүве дег, малгаш-тулаага дүжүп чыдар болду. Шавар халдаашкынче чадаг кирер деп дужаал үнген. Аът ажаакчылары аъттарны от шугумундан кончуг дүрген үндүрүп алгаш, чоруй барган. Взвод салбыр аайы-биле боттарының туруштарын ээлээри-биле эскадрон шалыпкын бурунгаарлап эгелээн. М.Сат, О.Оолактың взводтары атаканың бажынга чораан. Бүрзекейниң пулемет взводу бистер солагай талалап бурунгаарлап олур бис. Солагай таладан танк келбес, хыыргыыш тутчуп үнген малгаш бар. /гер-боо, миномет октары ол-бо сыыңайнып, үзүк чок ында-мында дүжүп-ле тур. Бистиң дүрген бурунгаарлаарывыска малгаштыг тулаа кончуг шаптыктап турган. Малгаш кыры-биле кылаштаарга, буттар улам-на ханылай киргеш, чыдар. Чүгле эки чүвези кижиниң чанынга чазылган октар улуг хора чедирип шыдавас, малгашка кээп дүшкеш, дораан ыыды чиде бээр. Малгашты чаза булгап, улам бурунгаарлап-ла олур бис. Ам-на Бүрзекейниң пулемеду, ооң мурнунда взводтуң автоматтары дааштап эгелей берди…»

Тыва эки турачыларның сактыышкыннарын моон-даа ыңай хөйү-биле номчуп болур бис. Ол бүгүнү бөгүн биске чугаалаптар дириг фронтучулар артпаан. Шумов алышкылар дугайында хөйнү билир бис. Афган дайынынга киржип чораан дайынчылардан Кара-оол алышкылар — бөгүнгү үеде дириг чижек. Да­йын деп чүүлдү олар көрген болгаш бөгүнгү аныяк­тарга үлегерин көргүзүп, дайын кымга-даа херекчок деп чүүлдү чугаалап чоруур. Тайбың үеде төрээн чуртунга бараан болуп, ак сеткилдиг ажылдап, херек болза, Ада-чуртун камгалаарынга олар кезээде белен. Ындыг төлептиг оолдарны өстүрүп кижизиткен иелерге мөгеер ужурлуг бис. Ада-чурттуң камгалакчылары болуп, шериг албан-хү­­лээлгезин эрттирип чоруур оолдарывыска быжыг кадыкшылды, аас-кежиктиг чуртталганы күзеп тура, дээривис кезээде мөңгези-биле арыг-чаагай турарын-на күзээр-дир бис.   

Лидия Иргит, 

журналист.