"Чаңгыс суур-чаңгыс бүдүрүлге" төлевилелди уламчылаары күзенчиг

25.12.2014

Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң саналы-биле эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдезин 3 чыл улаштыр хайгаарап тур мен. Аңаа киржири-биле «Мөген-Бүрен» КУБ-туң чанынга «Сайзырал» КХН-ни тургускаш, эът, дүк, сүт болбаазырадып кылыр дериг-херекселдерни республика Чазааның дузазы-биле четчелеп берген бис. Ооң соонда аңаа ажылчын олуттарны тургузуп, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле ажылды эгеледивис.

Ол дериг-херекселдерни чогумчалыг ажыглаанывыстан чоннуң хереглелинге ажыглаар продукцияны «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге киириштир бүдүрүп, делгелгелерге-даа киржип, багай эвес үнелелди ап келдивис. Бо чүүлүмге бодумнуң ажыл-агыйымны мактаар, көргүзер-даа дивээн мен, ниити төлевилелге хамаарышкан саналды киирер сорулганы салдым.

Доктааганым төлевилелдиң күүселдезин хайгаарап келгенимни үстүнде чугааладым. Тыва чоннуң чогаадыкчы, ус-шевер, тывынгыр-сагынгыр чоруу эки-дир деп үнелелди бериксээр чордум. Кайы-даа кожууннуң ишчилериниң кылганы дериг-херекселдери, белеткээн аъш-чеми шынарының талазы-биле «дээди сорттуу» деп үнелелге төлептиг. Бир эвес Тыва Россияның составынга алтайлар, хакастар, буряттар дег үш чүс-дөрт чүс чыл бурунгаар кирген болзувусса, сайзыралывыс моон-даа эки, «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдези моон-даа кайгамчык болур боор. Чогум эрткен чүс чылдың эгезинде, ТАР үезинде, Тывага хат дээрбези-даа турган, алгы-кеш болбаазырадыр биче бүдүрүлгелер-даа чонга дузазын чедирип турганын төөгү бадыткаан. 1980-1990 чылдарда хевис кылыр, алгы-кештен кылыглар бүдүрер, тудуг материалдары белеткээр, машина-балгат септээр черлер турду, эң кол бүдүрүлге — эът комбинады чүгле Кызылга эвес, Кызыл-Мажалыкка  ажылдап турган

Ол черлерниң рынок экономиказының келгени-биле дүжүп калганы хомуданчыг, оларны ол хевээр ажылдадып болурунуң аргалары турган боор, чүгле кичээнгейге албайн барган. Ооң чылдагааны — хамык чүве Саян артындан төктүп кээр дээн азыракчы хөөнге алзып өөренгенивис база чадавас.

Бо байдалдан үнериниң аргазын амгы Чазак, ылаңгыя Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дилеп тып турар. Ооң эгелекчи саналы-биле дыка хөй төлевилелдер күүсеттинип турар болгай, оларның бирээзи — «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлгеге» доктаап турарым бо. Ону күүседири-биле республиканың кожууннарында амыдырал дирлип келген деп болур, мурнунда шимээн чок орган улустуң аразындан сурагланган, тыптынган, айтыртынган кижилер көвүдээн. Ол шимчээшкинни көргеш, бир черге, бир кижиден дыңнааным мындыг сөстер сагыжымга кирер: «Кыдат кижи сагынганын кылыр, орус кижи көргенин кылыр, тыва кижи өттүндүр кылыр». Бо төлевилелдиң күүселдезин көргеш, ооң-биле чөпшээрежир аргам чок болду. Мурнунда эртип турган делгелге-ярмаркалар тываларда кайгамчык шевер, чогаадыкчы кижилерниң барын бадыткаан. Чижээ, «Алдар» КХН-ниң кежигүннериниң кылып белеткээни хөмден суй белектер, телефон хаптары, паспорт карты тергиин эки кылдынган, шынары безин моол улустуң хөмден бүдүрүп турар кылыгларындан артык, чараш тыва аян-хевирлиг кылдынган деп үнелээр-дир мен.

Оон аңгыда тывалар божаны «мороженое» кылдыр доңуруп алырын кымны өттүнүп тургаш бүдүрген деп, ону боттары тып алган, кайгамчык амданныг ол суксун кижиниң кадыынга база эки. Лариса Норбунуң кылганы тыва ойнаар-кыстары матрешкалардан шуут дудак чок. Ону көргеш, пөстен, дүктен ойнаарактар кылып садар болза, дыка-ла эки ийик деп бодал сагыжымга кирди.

Бай-Тайганың ус-шеверлери бурганның овур-хевирин кылгаш, ону делгеди. Чамдык кижилерниң Непалдан эккеп турар ыдыктарындан черле дудавас-тыр. Чаа-Хөлдүң чиңге-тараазын  хевээ-биле катай эккелгени солун чорду. Шаанда бичии тургаш, ону Мөңгүн-Тайгага безин дыка амданнанып чиир чордум. Ол ам көзүлбестей берген. Ону садар болза, чон улуг күзелдии-биле алыр деп бодаар мен. Оон аңгыда Тере-Хөлдүң, Тожунуң төлээлери бот­та­рының девискээрлеринде онзагай чүүлдерин көргүстү. Бо делгелгелер бүгү тыва чоннуң бурунгаар чүткүлүн бадыткап турар.

Тыва чонумнуң кылган чүүлдерин мээң-биле дөмей, ынчаар үнелээр кижилер хөй болгай. Ын­чалза-даа чамдык кижилер делгелгеге келгеш: «Моол курут бе?», «Моол азы кыдат суй белек бе?» — дигилээр боорга, хөңнүм карарар. Ол дээрге тыва кижиниң салым-чаяанын, эгээртинмес аргаларын үнелевейн турарының чижээ-дир.

Өршээ, Бурган, «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң оруу ак болуп, ам-даа уламчылаар болзун деп йөрээп ор мен. Чүге дээрге ол төлевилел чоннуң идепкейин көдүрүп, чогаадыкчы ажылдарже сорук киирип, эки херектерже углап-баштады. Ооң түңнели — бистер тывалар бис, чүнү-даа, кымны-даа өттүнмейн, кылып шы­даар бис деп чүвени көргүзер. Тө­левилел уламчылаар, моон соң­гаар-даа аңаа идепкейлиг киржирин мээң ажыл-агыйым кежи- гүннери хүлээнип турар.

Өшкү-Саар Ооржак,

Мөңгүн-Тайга кожуунда «Мөген-Бүрен» КУБ-туң удуртукчузу, Тыва Республиканың Ордениниң эдилекчизи.