30.11.2022
Чазак кежигүннери биле Дээди Хурал депутаттарының 30 хонук кады ажылдаанының соонда, 2023 чылда болгаш 2024–2025 планныг чылдарда Тыва Республика бюджединиң төлевилелиниң бирги номчулгазының хөй-ниити дыңнаашкыннары болуп эрткен. Саң-хөө сайыды Орлан Достай чугула саң-хөө хоойлузунуң төлевилелиниң кол чүүлдерин айтып, Саң-хөө яамызы бюджет төлевилелиниң дугайында информацияның чедингирин база ажык-чарлыын хандырары-биле, “Хамаатыларга бюджет” деп дептерни кылгаш, ооң электроннуг хевирин Саң-хөө яамызының https://minfin.rtyva.ru/events/22195/ сайтызында салганын дыңнаткан. Республиканың кол саң-хөө документизин сонуургаан кижи бүрүзү оон таныжып болур.
Республиканың социал-экономиктиг баш бурунгаар санаашкыннарынга даянгаш, “2023 чылда болгаш 2024–2025 планныг чылдарда Тыва Республиканың республика бюджединиң дугайында” деп хоойлу төлевилелин ажылдап кылган. Тыва Республиканың экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыдының бирги оралакчызы Снежана Ховалыг төлевилелди таныштырган.
Отчеттуг чылда Россия Федерациязынга удур калбак экономиктиг санкцияларны киирген-даа болза, республикада үлетпүр бүдүрүлгезиниң өзүлдези демдеглеттинген. Өртек-үнеге деңнээрге, үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 106 хуу болган. Демир-руда тывыжының адыры элээн өзүлделиг (107%), аъш-чем продуктуларын бүдүрери (108%), чырык энергиязы-биле хандырылга (108%), суг хандырылгазы (136%) өскен.
2023 чылда регионнуң каттышкан продуктузу 105 хууга өзерин манап турар, үүрмек садыглаашкын саарылгазы 32 850,0 млн. рубль, кол капиталче инвестициялар түңү 16 102,8 млн. рубль чедер. 2022 чылга деңнээрге, организациялар ажылдакчыларының шалың төлевириниң фондузу 46 827 млн. рубль апарып, 108 хуу көвүдээр. Хөмүр болгаш руда тывыжының хемчээли көвүдээр ужурлуг.
Саң-хөө сайыды Орлан Достай бюджет төлевилелинде көрген кол параметрлерни айыткан. 2023 чылда Тыва Республиканың каттышкан бюджединиң үндүрүг болгаш үндүрүгге хамаарышпас орулгалары 58 589,7 млн. рубль, а чарыгдалдары 60 081,0 млн. рубль түңнүг болуру планнаттынган. Ынчап кээрге бюджеттиң чедишпес кезээ 1 491,3 млн. рубль болуп, бюджет өрезиниң үстүкү параметринге дүгжүп турар.
Бюджеттиң орулгалары колдуунда үндүрүг болгаш үндүрүглерге хамаарышпас орулгалардан тургустунар. Оларның кол үлүү кижилерниң орулгаларындан үндүрүглер, арага продукциязынга база нефть продуктуларынга акцизтер, организацияларның орулгаларынга үндүрүгден болур. «Лунсин» КХН, «Ойна» алдын артели, «Тардан Голд» КХН, «Межегейхөмүр» УК, «Сбербанк» ПАН, «ТГРК» КХН, «Тываэнерго» АН, «Восток» КХН улуг үндүрүг төлекчилеринге хамааржыр.
РФ-тиң Президентизиниң 2018 чылдың май 7-де «2024 чылга чедир Россия Федерациязының хөгжүлдезиниң национал сорулгалары болгаш стратегтиг айтырыгларының дугайында» №204 чарлыы-биле тодараткан хөгжүлдениң национал сорулгаларын федералдыг болгаш регион төлевилелдер күүселдзин 2030 чылга чедир чедип алыр дээш, 2023 чылда республика бюджединиң акша-хөреңгизиниң мурнады көөр угланыышкыннары ол апаарын айыткан. 11 национал төлевилелдерниң күүселдезинче 11166,1 млн. рубльди 2023 чылдың бюджет төлевилелинде салган.
Тыва Республиканың каттышкан бюджединиң социал адыр чарыгдалдарынче 2023 чылда ниитизи-биле 41 606,4 млн. рубльди көрген, азы шупту чарыгдалдарның 69,3 хуузу, чарыгдалдарның хөй кезии өөредилгеже угланган – 19 667, 5 млн рубль.
Социал адырже чарыгдалдар социал албан черлерин: Кызыл хоорайда Культура хөгжүлдезиниң төвүн (10,8 млн. рубль), Каа-Хем суурга, Чадаана, Ак-Довурак хоорайларга, Эржей, Кунгуртуг суурларга шупту 825 олуттуг уруглар садтарын (78,8 млн. рубль), Кызыл хоорайның Бай-Хаакская кудумчузунга 825 олуттуг ниити билиг школазын (37,0 млн. рубль) тударынче көрдүнген.
Чоокку үш чылда бюджет политиказының акцентизин бюджеттиң турум чоруун хевээр арттырып, хамаатыларның чаагай чоруун база амыдыралдың шынарын хандырар дээш, 2023 чылдың октябрь 1-ден күш-ажыл төлевиринге индексацияны санавышаан күш-ажыл төлевириниң фондузун 5,5 хууга, база 2023 чылдың январь 1-ден күш-ажыл төлевириниң кудуку хемчээлин 6,3 хууга, 2023 чылдың январь 1-ден бюджет адырының ажылдакчыларның шалың төлевирин 9 хууга өстүрерин - бирги ээлчегде күүседирин магадылаан хүлээлгелер кылдыр мөөңнээр.
2022 чылда Тыва Республика «Инфраструктуралыг бюджет кредиттери» арганы ажыглап, эгидилгелиг федералдыг акша-хөреңгини ап турар. 2022-2025 чылдарда субъектиге 4 инфраструктура төлевилелин күүседиринге ниитизи-биле 1331,8 млн. рубльди берген:
- 384,4 млн. рубльди – хөй аалдыг чуртталга бажыңнарының, 825 олуттуг школаның, 4 уруглар садтарының, немелде өөредилге черлериниң, спорт залының база Кызыл хоорайның Спутник микрорайонунда чиик атлетика шөлүнүң даштыкы инженерлиг четкилерин тударынче;
- 300 млн. рубльди - 38 аалдыг чуртталга бажыңнарының, 825 олутуг школаның, 280 олуттуг уруглар садының, Кызыл хоорайда “Мөңгүн” микрорайонда 20 олуттуг амыдырал-хандырылга бүдүрүлгезиниң даштыкы инженерлиг четкилерин тударынче;
- 305,1 млн. рубльди - 27 хөй аалдыг чуртталга бажыңнарының, 55 муң м² шөлдүг хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарының, кадыкшыл байдалы кызыгаарлыг 30 уругга уруглар садының, 280 олуттуг уруглар садының, Кызыл хоорайның Спутник микрорайонунда 250 олуттуг Культура хөгжүлдезиниң төвүнүң даштыкы инженерлиг четкилерин тударынче;
- 342 млн. рубльди - 54 муң м² шөлдүг 14 хөй аалдыг чуртталга бажыңнарының даштыкы инженерлиг четкилерин, 420 олуттуг уруглар садын, 128 кижиге кадыкшылга комплекстиг бассейнни, Кызыл хоорайда «Иркутский» микрорайонда хөй ажыл-чорудулгалыг культура комплекизин тударынче.
2022 чылда эгелээн Кызыл хоорайда “Спутник” микрорайонда даштыкы инженер четкилерин тудар үш төлевилелдиң даштыкы инженерлиг четкилеринге 632,9 млн. рубль акша көрдүнген.
Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органарынга база күрүне албан черлеринге саң-хөө менеджменинче улуг кичээнгейни салып, бюджет акша-хөреңгизин камнап алыры көрдүнген.
2023 чылда губернатор төлевилелдериниң күүселдезин уламчылап, 6 төлевилелге 129,5 млн. рубльди тускайлаан. «Сорунза» төлевилел боттаныышкыны-биле 5 көдээ культура бажыңнарын тударынга 51 млн. рубльди, “Эзирлер уязы” төлевилелдиң 10 спортчу бичии тудугларын тударынга 27,3 млн рубльди, 3 социал губернатор төлевилелдери - «Социал хөмүрже» – 30,6 млн. рубльди, «Улусчу картофельче» – 9,1 млн. рубьди, «Өг-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уругже» – 4,7 млн. рубльди – шупту 44,7 млн рульди планнаан.
2023 чылда база планныг 2024-2025 чылдарда социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының хемчеглери боттаныр. Үлетпүр, инфраструктура хөгжүлдезинче, амыдырал-чуртталга көргүзүглериниң шынарын дүрген өстүреринче угланган регионга чугула төлевилелдер боттанылгазынче 2025 чылга чедир 1 млрд рубльди чыл санында тускайлап турарын сагындыраал.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазында инфраструктура кызыгаарлаашкынын чок кылып, экономиктиг хөгжүлдениң шалыпкын темпизин хандырган, үлетпүрнү, агроүлетпүр комплекизин деткээн, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук хөгжүлдезинге байдалдар тургузар 36 хемчегни тодараткан.
2022 чылда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы-биле көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгезин база болбаазырадылгазын организастаар, “Чедер” санаторлуг-курорт болгаш кадыкшылга комплекизин тудар, «Хандагайты» логистика төвүн тудар, туризм адырында төлевилелдерни күүседир, тудуг материалдарын бүдүрерин организастаар 9 улуг төлевилелче бюджет акша-хөреңгизи көрдүнген.
ИПСЭР боттандырган соонда, 2024 чылга чедир 200 ажыг млрд рубльге бюджеттен дашкаар инвестиция киирилдези көвүдеп, 4000 муң ажылчын олуттар тургустунуп, чылда чүък сөөртүлгези 4800 муң тонна чедип, даштыкы-биле садыг саарылгазы 525 млн рубльга улгадып, 2025 чылга чедир аян-чорукчулар саны 188000 кижи чеде бээр ужурлуг.
2023-2025 чылдарда республика чонунуң амыдырал байдалын экижидер регион деңнелдиг кол угланыышкыннар уламчылаар. Республиканың хөй-ниити транспортун, орук, коммунал болгаш көдээ ажыл-агыйын тускай техника-биле чоорту эде чаартыр. 2023 чылда 416 млн. рубльга 37 санныг көдээ ажыл-агый техниказын база дериг-херекселдерни, 36 автобусту, 45 тускай техниканы садып алыры көрдүнген. Ийиги угланыышкын — 2023 чылда республиканың муниципалдыг тургузугларынга 8 хөмүр складтарын немей тудуп, чепсеглээринче 68 млн. рубьди планнаан.
Бюджет дыңнаашкынының киржикчилери, сайыттар база регион парламентизиниң депутаттарындан аңгыда, хөй-ниити каттыжыышкынының кежигүннери, эксперттер, аңгы-аңгы адырлардан хоочуннар, бизнес, эртем ниитилежилгези база аныяктар төлээлери бюджет төлевилелинге хамаарыштыр боттарының бодалдарын илередип, санал-оналдарын киирген.
Документини ажылдап кылганнар берге байдалдар турзажок, ооң социал угланыышкынын камгалап арттырып шыдаан. Ооң-биле чергелештир, регион боттуң орулгаларын көвүделир аргаларны ажылдап кылырын айытканнар.
Дээди Хуралдың по бюджет, үндүрүглер, экономика болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитет даргазы Алдын-кыс Конгар үениң кызыгаарлыг болганы-биле, боттарының айтырыын азы дилээн чугаалап четтикпейн барган кижилер тускай саазыннарга бижээш, парламентиниң комитеттеринге депутаттар сайгарар кылдыр киирерин дилээн. Депутаттар төлевилелче эдилгелерниң ниити таблицазын тургускаш, ийиги, төнчү номчулгаже хоойлу төлевилелин киирер.
Республиканың хоойлужудулгазы езугаар, бюджеттиң ийиги номчулгазының соонда төнчү хевирин чыып, декабрь ортан үезинде бадылааш, регионнуң баштыңынга ат салыр кылдыр киирер.