Тывада хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилел боттанылгазының дугайында

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылда, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентиге) айыткалында, хөй ажы-төлдүг, эвээш орулгалыг өг-бүлелерге «Чемгерикчи инек малым» деп социал төлевилелди эгелээрин саналдаан. Ынчалдыр ТР-ниң Баштыңының эгелээшкини-биле «Чемгерикчи инек малым» төлевилел стартты алган.  

Ийи чыл дургузунда ооң боттаныышкынынче ниитизи-биле 22,9 млн. рубльди, улуг бода мал садып алырынче - 21, 7 млн. рубльди, малды камгаладырынче - 1,238 млн. рубльди чарыгдаан.  

Төлевилелди боттандырып турда, шупту 2436 ажы-төлдүг, эвээш орулгалыг 619 өг-бүле (2016 чылда – 369, 2017 чылда – 250) социал дуза кылдыр бызаалыг инектерни алган. Тыва Республиканың Чазааның чогуур доктаалдары-биле (2016 чылдың апрель 2-де № 119 база 2017 чылдың май 17-де № 215), сумуларның чон чыыштарында шилиттинген төлевилел киржикчилерин база оларның даңзызын бадылаан. 

Хууда дузалал ажыл-агыйын тургузары, бодунуң бүдүрген аъш-чеми-биле өг-бүлезин хандырары, чеминиң шынарын экижидидери, кижилерниң ажыл-агыйжы чоруун идепкейжидери, азырадыкчы хөөнден үндүрери – төлевилелдиң кол сорулгазы. 

Сорулгаларны чедип алыр дээш, өг-бүлелер-биле социал керээлерни чарган, ында малдың баш санын камгалап, ону көвүдедирин, амыдыралдың берге байдалындан үнериниң дээштиг хемчеглерин айыткан. Өг-бүлеге база уругларга социал дуза төптери, чонну ажылга хаара тудар төптер, тус чер бот-башкарылга органнары база өске-даа сонуургалдыг организациялар болгаш ведомстволар дузаны көргүзүп турар. 

Чонну ажылга хаара тудар төптер төлевилел киржикчилеринге тааржыр ажылдарны сүмелеп, билиг-мергежил чедип алырынга дузалап турар. 2017 чылда 130 кижини ажылче хаара туткан, 3 кижини өөреткен. Төлевилел киржикчилери болур өг-бүлелерден 371 уругну чайгы кадыкшылга лагерьлеринге дыштандырган. 

Төлевилелде киржип турар хамаатылар малынга кажаа-хораа тударынга идепкейин көргүскен. 2 чыл дургузунда чугула херек 331 тудугну тудуп, септээн. Бо чылдың май 31-ге чедир төлевилел киржикчилери 510 баш бызааны алган (2017 чылда – 277 баш бызаа база 2018 чылда – 233 баш). 

Бо чылдың май 31-ге чедир 44 баш (7,1 хуу) улуг бода малды ышкынган, ооң ийи бажын «Согласие» камгаладылга компаниязы эгиткен, киржикчилер – 19 баштың дуюн тургускан, «Согласие» компаниязынче 12 тавырылгага хамаарыштыр документилерни дужааган, мал өлген 11 тавырылганың документилерин чыып турар.

 Республикада «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилелди 2018 чылда база уламчылаар. 872 бичии уругларлыг, 250 эвээш орулгалыг өг-бүлелер төлевилелдиң киржикчилери болган. Республика бюджединде 9,250 млн. рубль түңнүг акшаны тускайлаан. Тыва Республиканың Чазааның чанында Ведомстволар аразының комиссиязының 2018 чылдың апрель 5-те протоколу-биле төлевилел киржикчилериниң даңзызын бадылаан. 

Түңнелдер. Социал албаннарның, тус чер бот-башкарылга органнарының база төлевилел киржикчилериниң кады демниг ажылдажылгазы чедиишкинниг болурун төлевилел боттаныышкынының түңнелдери көргүскен. Эки үре-түңнелдер база социал керээ чарар күзелдиглерниң хөйү - ук төлевилел херек дээрзин бадыткаан. 

Тыва Республиканың Чазаа «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилелди ийи чыл дургузунда боттандырып тура, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринден база хууда дузалал ажыл-агыйларындан бызаалыг 619 баш инекти садып ап, ажыл-агыйларга деткимчени көргүскен. 619 эвээш орулгалыг өг-бүлелер адрестиг дузаны алган, өг-бүлениң кежигүннерин ажыл-биле хандырып, ажыл чок кижилерниң санын кызырган.  

Өг-бүле-ле бир хүнде ортумаа-биле 4,8 литр сүттү, чылда ортумаа-биле 879 литр сүттү саап турар. Таңды, Сүт-Хөл кожууннарда саалда эң хөй. Хүнде-ле 12 литр саап ап турар 18 өг-бүле артыкшылдыын садып база турар. Хүнде-ле шупту 515 рубль акшага продукцияны (сүттүң 1 литрде - 65 рубль, 300 грамм сметана – 200 рубль, 1,5 литр кефир – 100 рубль, 0,5 кг творог – 150 рубль) саарып турары эки орулга. 

Красноярскстаттың медээзи-биле алырга, 2017 чылда сүттүң ортумак өртээ – 68,2 рубль. Ынчап кээрге өг-бүле чылда 59,7 муң рубль өртектиг сүттү алыр.  

Россия Федерациязының Чазааның 2013 чылдың январь 28-те № 54 доктаалы-биле бадылаан, албан чиир чемнерниң эң эвээш бөлүүнде көрдүнген норма езугаар, 1 улуг биле 1 бичии кижи чылда 90 база 137,4 литр кефир база сүттү чемге ажыглаар ужурлуг.  

Төлевилел киржикчилери өг-бүледе 6 – 2 улуг база 4 бичии кижи бар. Бир өг-бүлеге чылда 49,8 муң рубль акша түңүнге 729,6 литр сүт херек. А төлевилел чорудуу-биле инек алган өг-бүлелер, норма езугаар сүттү ижип, өг-бүле бюджедин 59,7 муң рубль хире акшага камнап, артыкшылдыг продукциязын садып-саарып турар.  

Төлевилелдиң түңнелдери эки. Кижилер ажыл-биле хандыртынган, ажы-төл күш-ажылчы кижизидилгеде хаара туттунган, социал харыысалга бедээн, азырадыкчы хөөнден үнген. Мал ажаап, тудары – хүн бүрүде ажыл, харыысалга болур. Чылдың үези дивейн, хүннүң инээн, бызаазын карактаар, саар, сүдүн база сүттен продукциязын болбаазырадып, ону шыгжап, чыыры – улуг ажыл.