Тывада иви ажыл-агыйын хөгжүдер төлевилел боттанып эгелээн

Шагдан бээр иви малды малдап чоруур үндезин чурттакчылыг Тожу кожуунга ук төлевилел боттаныр. Чазылары суурнуң чурттакчылары Радик Кол биле Байлак Менгирге - төлевилелдиң бирги киржикчилери. “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” база “Чемгерикчи инек малым” төлевилелдер киржикчилерин дег, суурнуң чон чыыжынга оларны шилээн. Тожу төлевилелиниң негелделери губернатор төлевилелдери ышкаш, дөмей. Киржикчи бүрүзү 11 иви малды хүлээнип алгаш, ийи чыл эрткенде, эвээш дизе-ле ийи катап хөй кылдыр өстүрүп алган малының бажындан алганы 11 баш ивини үзүп бээр. 

“Бо чылдан эгелеп иви мал ажыл-агыйында “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелге дөмей төлевилелди боттандырып эгеледивис. Ук төлевилелдиң киржикчи бүрүзүнге Соңгу чүктүң 11 мындызын (кыс ивилерни) хүлээдип бээр бис. Ийи чыл болганда, төлевилел киржикчизи өстүр азырап алган малындан база-ла бистен кайы хире алганыл, ол хирени дараазында киржикчиге дамчыдып бээр. Амдыызында төлевилелде ийи киржикчи бар. 

“Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилел 105 өг-бүледен эгелээн турган. Ам бо хүнде “кыштагжыларның” саны 400-тен ашкан, оларның хөй кезии ёзулуг малчыннар апаргылаан. Ивижилер аразынга бо төлевилел “Кыштагның” чедиишкинин катаптааш, Тожунуң иви мал ажыл-агыйының катап хөгжүлдези шалыпкын чоруп эгелээринге бүзүрээр мен. Ооң чедиишкинниг боттанылгазындан Россияда бүгү иви мал ажыл-агыйының эң-не мурнуу чүгүнде адырының камгалаттынып артып каары дорт хамаарылгалыг болуп турар. Херек кырында алызындан алырга, чуртталганың дөзү база тожу тывалары - ниити чоннуң бот-тускайлаң культуразы ында. Иви мал ажыл-агыйын кадагалап алыр болзувусса, оларны бис камгалап алыр бис” - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тайылбырлаан.

Республиканың Чазаа Тожу кожууннуң девискээринде полиметалл чыдынын болбаазырадып турар “Лунсин” даг-тывыш компаниязын төлевилелде спонсор кылдыр хаара тутканы – мал ажыл-агыйында төлевилелдерден ылгалы ында. Компания ивилер садып алырының, ветеринарлыг хандырылганың, амгы үениң харылзаа хевири – спутник телефоннары-биле чепсеглээриниң чарыгдалдарын акшаландырган. 

Тываның тайга-даксыл Тожу кожуунунда эвээш санныг үндезин чоннарга хамааржыр тожу тывалары аңныыр ажылындан аңгыда, соңгу чүк иви ажыл-агыйын тудуп турарын сагындыраал. Совет үеде күрүне деткимчезиниң ачызында, иви малдың баш саны 15 муң чедип турган. Рынок эде тургузуушкунунуң чылдарында иви малдың баш саны кызырылган. 2007 чылда чүгле 1,5 муң хире баш иви арткан турган. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол иви ажыл-агыйын катап тургузар мурнады боттандырар айтырыгны республика чазааның мурнунга салган. Ооң эгелекчи саналы-биле иви ажыл-агыйынга дуза көргүзер күрүне-хуу кады ажылдажылгалыг фондуну 2017 чылда тургускан. Фондузунуң ачызында ивижилерниң өг-бүлелеринге компенсацияларны берип, иви малды согарын соксадып, уксаалыг ажыл-агыйны тургузуп, ажыл-агыйларга ветеринарлыг дузаны чедирип, ивижилерни харга чоруур техникалар, харылзажыр чүүлдер, ок-боо-биле хандырган. Ооң түңнелинде, ам бо хүнде иви малдың баш саны ийи ажыг катап көвүдээн. 

Бөгүнде оон-даа улуг планнар салдынган – төлевилелче ажыл чок кижилерни хаара тутпушаан иви фермаларының санын көвүдедир. Чаа тургустунган ажыл-агыйлар ивиниң санын дүрген көвүдедиринге база бараан фермаларын тургузарынга үндезин апаар ужурлуг. Төлевилел социал сорулгадан аңгыда, чедери берге Тожуга ажыл-агыйның биче хевирлерин сайзырадып, туризмниң чаа хевирин ажыдып, иви ажыл-агыйы база аңныыр тывыжы-биле холбаалыг тускайлаң ус ажылды кадагалап, шаг төөгүден бээр чурттап турган черинге тожу тываларын быжыглап арттырар аргалыг.