Тыва парламентиниң эрткен оруктары

Апрель 27-де Россияның парламентаризм хүнүн калбаа-биле демдеглеп эрттирер. Ону 1906 чылда бир дургаар тургустунган Күрүне Думазының ажылының эгелээн хүнүнге тураскааткан. Ол үеде Россияга парламентаризмниң үндезини салдынган, Ада-чурт төөгүзүнде улусчу демократияның институду болур парламент тургустунган деп санап турар.

Бистиң республиканың төөгүзүнче хая көрнүп көөр чүве болза, Тыва күрүне эгезинден эгелээш, парламентилиг республика кылдыр хевирлеттинип тургустунган. Оон бээр хөй чылдар эрте бергенде, тыва парламентиниң тургустунуушкуну болгаш оон ыңайгы хөгжүлдези чедиишкинниг болган деп түңнеп болур бис.

Ооң эрткен оруун үш чадага чарып, демдеглезе чугула. Бир дугаар чадага ТАР-ның чылдарын хамаарыштырар. Ол үелерде ТАР-ның дээди эрге-чагыргазының бир дугаар органнары тургустунган.

Ийи дугаар чадага совет үени хамаарыштырар. Ынчан янзы-бүрү деңнелдерниң Советтери тургустунуп, оон ыңай хөгжүлдени алган.

Yшкү чадага амгы үени азы совет үе-чада соонда чылдарны хамаарыштырар. Ынчан тыва парламентаризм бодунуң хөгжүлдезин, Тыва Республика Россия Федерациязының долу эргелиг субъектизи болу бергенде, уламчылаан.

Тыва парламентаризмниң езулуг үндезини 1921 чылдың август 15-те Суг-Бажы суурга салдынган деп чугаалап болур. Чүге дизе, ол хүн бүгү делегейге Таңды-Тыва Улус Республика тургустунган. Ол хуралга Тываның эң баштайгы Конституциязы хүлээп алдынган. Ынчангаш 1921 чылды тыва парламентаризмниң эгезин салган чыл деп санап чоруур мен.

Эң баштайгы Yндезин хоойлу чаа Тыва күрүнениң тургустунганын, демократтыг ниитилелдиң эң үнелиг чүүлү болур улустарның хоойлу мурнунга дең эргелиг чоруун чарлавышаан, эрге-чагырганың баштайгы дээди органын хевирлеп тургускан. Тываның эң шылгараңгай оолдарының бирээзи Монгуш Буян-Бадыргының удуртулгазы-биле эрткен Тургузукчу хурал тыва парламентаризмниң төөгүзүнде балалбас исти арттырган.

ТАР-ның баштайгы чылдарында чоннуң демократиязының бир хевири болур Улуг Хуралдар чыл санында эртип турган. Ол чылдарның дургузунда тыва парламент турумчуп, ажылы шуудай берген. Чижээ, 1924 чылда хүлээп алдынган ийиги Конституция чурттуң соңгулда системазынче өскерилгелерни киирген, күрүне эрге-чагыргазының төп болгаш тус чер органнарының тургузуу тодараттынган. Чуртка дээди эрге-чагырганы Улуг Хуралга берген. Ооң хуралдарын чыыр чылдар аразында Улуг Хуралдың хевирлеп тургузары Биче Хурал ажылдап турган. Ооң эң баштайгы даргазынга Дондук Куулар соңгуткан.

1921-ден 1941 чылга чедир ТАР-ның дөрт Конституциязын хүлээп алган. Оларны ынча дораан өскертип турганының чылдагааны чуртка политиктиг болгаш экономиктиг чаартылгаларның шалыпкын болуп турганы болур. Ол үениң Улуг Хуралының депутаттары парламент талазы-биле улуг арга-дуржулга чок болза-даа, оларның база чурттуң мурнунда турар сорулгаларны ыяк күүседип шыдааннар.

ТАР-ның тускай күрүне кылдыр быжыгып тургустунарынга Улуг Хурал улуг рольду ойнаан. Чижээ, 1941 чылда беш дугаар хүлээп алган Конституция ТАР социалистиг сайзыралдың оруу-биле хөгжүүр сорулганы чарлаан. Тыва улуг ССРЭ-ниң бүгү талалыг, ооң иштинде күрүне тургузуунуң талазы-биле деткимчезин доктаамал ап турган. Ада-чурт дайынының чылдарында безин ол соксаш дивээн.

1944 чылда ТАР-ның чонунуң дилээ-биле ону ССРЭ-ниң составынга Тыва Автономнуг область кылдыр хүлээп алган. Бо төөгүлүг болуушкун Тыва бот-догуннаан тускай күрүне турда хевирлеттинип тургустунган күрүне эрге-чагыргазының тургузуун чаарты хевирлээр арганы берген.

Тываның күрүне болуп тургустунарынга улуг рольду ойнаан Улуг Хурал бодунуң эрге-байдалын 1944 чылда өскерткен. Ону күш-ажылчы депутаттарның Соведи деп адай берген.

Автономнуг областың 17 чыл дургузунда социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинде чедиишкиннерни, ол ышкаш тыва чоннуң изиг күзелин өөренип көргеш, РСФСР-ниң Дээди Совединиң Президиуму Тыва Автономнуг областы Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика (АССР) кылдыр1961 чылда эде тургускан.

Чылдар эрткен тудум, тыва совет парламент улам ыңай хөгжүл-

дени алган. Дээди Советче 1980 чылда эрткен соңгулдалар Тываның төөгүзүнге балалбас исти арттырган. Чүге дизе, ол соңгулдаларны ССРЭ-ниң чаа Конституциязының болгаш Тыва АССР-ниң бирги Конституциязының үндезининге эрттирген. 1990 чылдың март 4-те Тыва АССР-ниң парламентизинче сөөлгү соңгулдалар эрткен. Ооң бир онзагай талазы чүл дээрге, хоойлужудулга органынче соңгулдалар эң баштай чижилгелиг үндезинге эрткен.

1993 чылдың декабрь айда Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бирги чыыжынче соңгулдалар эрткен. Ону Тыва Республиканың 1993 чылдың октябрь айда хүлээп алганы чаа Конституциязының үндезининге эрттирген. Бо удаа Дээди Хуралдың составынче 32 депутат соңгуткан.

Ол үеден бээр 2010 чылга чедир тыва парламентаризм хөгжүлдениң болгаш чаартылганың оруун уламчылаан. Чижээ, 2002 чылда Тыва Республиканың чаа Конституциязы езугаар тыва парламентиниң төөгүзүнде бир дугаар ийи палаталыг парламент — Улуг Хурал тургустунган. Ооң үстүкү — Төлээлекчилер палатазынга 130, а Хоойлужудулга палатазынга 32 депутат соңгуткан. Ынчалза-даа биче республикага хөй акша-хөреңги чарыгдалдыг ийи палаталыг Улуг Хуралды тудары амыр эвес деп каш чылдар эртерге билдине берген. Ооң кадында РФ-тиң Президентизи Д.Медведев 2009 чылда Федералдыг Хуралга кылган айыткалынга хөй санныг депутаттарлыг тыва парламентини сойгалааш, чурттуң субъектилериниң парламентилеринге депутаттарның чаңгыс аай санын тургузар саналды киирген.

Ол чылдарда Улуг Хуралдың Хоойлужудулга палатазының депутаттары чыл санында республика бюджедин ай-айы-биле озалдадып хүлээп, Чазакка удур чөрүлдээлиг турушту ээлеп туруп берген. Ооң түңнелинде республиканың экономиказы, бөдүүн чон хилинчектенип турган.

2010 чылда эгелекчи бөлүктүң саналы-биле Тыва Республиканың Конституциязының чамдык чүүлдеринче өскерилгелер киирериниң база Тыва Республиканың ийи палаталыг Улуг Хуралын дүжүрериниң дугайында референдум республикага эрткен. Бүгү чоннуң ол эгелээшкинни деткээн бадылаашкынын барымдаалааш, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) бирги чыыжынче соңгулдаларны ол-ла чылда эрттирген.

Амгы үеде тыва парламентиде 32 депутат ажылдап турар. Оларның чүгле 9-зу – доктаамал байдалда. Дээди Хуралда 8 комитет, 1 шаңнал комиссиязы болгаш «Чаңгыс демниг Россия» биле «Чөптүг Россия» политиктиг партияларның фракциялары бар. Республиканың амгы парламентизиниң бирги чыыжының депутаттары хамааты туружу, харыысалгалыы болгаш соңгукчуларының эрге-ажыктары дээш демниг чоруу-биле онзаланып турар.

Дээди Хурал (парламент) Моолдуң Увс аймактың, Чечен, Даг-Алтай республикаларның парламентилери болгаш Москваның хоорай Думазы-биле кады ажылдажылга дугайында керээлерни чарган. Ол Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол, Тыва Республиканың Чазаа болгаш өске-даа федералдыг структуралар-биле бир демниг ажылдап турар.

Тыва парламентаризмниң тургустунарынга болгаш улам хөгжүп сайзыраарынга улуг рольдарны аңгы-аңгы чылдарда ойнаан улуг күрүне ажылдакчылары: Х.А. Анчимаа-Токаны, А.М. Чымбаны, Б.Ш. Долчаңмааны, М.К. Мендумени, Ч.-Д.Б. Ондарны, К.А. Бичелдейни, Ш.В. Кара-оолду, Д. К.-Х. Ооржакты, Х.Д. Монгушту эң чылыг, чымчак сөстер-биле сагынмас аргажок.

Россияның парламентаризм хүнүнүң бүдүүзүнде улуг хүндүлеп чоруурум бо удуртукчуларга, Тыва Республиканың хоорайларының болгаш муниципалитеттериниң Төлээлекчилер хуралдарының депутаттарынга, оларның аппараттарының ажылдакчыларынга изиг байырны чедирип, ажылынга чедиишкиннерни күзедим!

Каң-оол Даваа, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы.