Владислав Ховалыг: Тыва эки турачыларның маадырлыг чоруунга мөгейип, сактып чорууру – бистиң хүлээлгевис

01.09.2021 Тывада сентябрь 1 – Тыва Арат Республиканың эки турачыларынга сактыышкынның хүнү. Кызылда тыва эки турачылар тураскаалының баарынга митингини ол хүн эрттирери, эки чаңчыл апарган. Шак ол черден, таптыг-ла 78 чыл бурунгаар, тыва дайынчыларны Ада-чурттуң Улуг дайынынче үдээн. Тываның Баштыңы албан-хүлээлгени күүседип турар Владислав Ховалыг байырлыг хемчегге киржип, тураскаалга чечектерни салган.
Владислав Ховалыг байырлал хүнү-биле чыылган кижилерге байырын чедирбишаан, төөгүлүг бо хүннүң онза утказын демдеглээн. Найысылал мэринге ажылдап тургаш, бо тураскаалды тудары-биле чондан өргүл ажылын удуртуп турганын сагынган:
- Тыва эки турачыларга тураскаалды тудар дээш марафоннар эрттирип, ажык мөөрей чарлааш, тураскаалдың дөзевилелин шилип, келир салгалга чагааны бичии савада суп, тураскаалда шыгжаанын сактыр мен. Демниг күш-ажылывыс-биле чүгле Кызылдың төвүн каастаан эвес, а тыва эки турачыларның маадырлыг чоруунга алдар болдурган тураскаалды хоорайжыларга база найысылалдың аалчыларынга арттырып бергенивис, өөрүнчүг” – деп, ол чугаалаан.
Ада-чурттуң Улуг дайынында өгбелеривистиң маадырлыг чоруун, Тиилелге дээш оларның өргүп берген өртээн амгы болгаш келир салгалдарывыс кезээде утпайн чоруур ужурлуг деп, регионнуң удуртукчузу демдеглээн:
- Тиилелге дээш чоргаарланып, боттарывыстың салгалдарывыска ооң дугайында төөгүнү дамчыдар ужурлуг бис.
1941 чылдың июнь 22-де ССРЭ-же оор езу-биле халдап кирген хүнде, Тыва Арат Республика даштыкы күрүнелерден бир дугаарында фашистиг Германияга удур Совет Эвилели-биле кады тиилелгеге чедир тулчурунга беленин медеглээнин сагындыраал.
1941-1942 чылдарның кыжынында, ТАР-да чурттап турар совет хамаатыларлыг бирги чүък машиналары Саян артында фронтуже аъттаныпкан.
А тывалар, ол үеде өске күрүнениң хамаатылары, ССРЭ-ниң талазынга дайынга киржир чөпшээрелди чүгле 1943 чылдың апрельде алган. 1943 чылдың майда танкычылар бир дугаар аъттаныпканнар. А сентябрь 1-де – аъттыг шериглер.
1943 чылдың сентябрь 1-де, Кызылдан 208 кижилиг эки турачы эскадронну дайынче үдээн.
Дайын чылдарында, Кызыл армияның одуруунга шупту 8 муң хире тывалар дайылдашкан. Дайын төнчүзүнүң дыка хөй кол тулчуушкуннары - Корсунь-Шевченко, Умань-Ботошань, Яськи-Кишинёв, Дебрецен база Сандомир-Силезия операцияларынга маадырлыг тулушкан. ТАР-дан кыйгырткан совет хамаатылар бүзээлеткен Ленинград дээш тулчуушкунга база Белоруссияны хостаарынга киришкен.
20 тыва дайынчыга Алдар орденин, а 5,5 муң шеригге совет болгаш тыва шаңналдарны тывыскан.
Дайынның каржы-дошкун чылдарында, 25-ки танк полугунуң Т-34 танк механик- башкарыкчызы чораан Хомушку Чургуй-оол Совет Эвилелиниң Маадыр атты алган, а оон өске чаңгыс чер-чуртуувус Кыргыз Чамзырын 1945 чылдың май 9-ту Прагага уткуп, Алдар ордени болгаш өске-даа совет орден-медальдарның эдилекчизи болган.
1941-1944 чылдарда тыва чон фронтуга материалдыг дуза кылдыр ниитизи-биле 19 млн ажыг акшаны өргээн, ону совет акшаже шилчидерге — 66,5 млн рубльга дең.
«1941-1945 чылдарда ССРЭ болгаш даштыкы күрүнелер» (Ленинград, 1962) деп чыындыда парлаан эксперт түңнели-биле алырга, Моол биле Тываның 1941-1942 чылдарда Совет Эвилелинге каттышкан дузаламчының хемчээли, ол чылдарда ССРЭ-ниң барыын чүкте талалакчылары – АКШ, Канада, Великобритания, Австралия, Мурнуу Африка эвилели база чаа Зеландия чурттарының ниити дузалашкан хемчээлинден чүгле 35 хуу эвээш болган.