Тываның Баштыңы: көдээ ажыл-агыйны деткиири чүгле экономиктиг ажыктың эвес, а кадагалап арттырарының айтырыы-дыр

 Барнаул хоорайга Сибирь федералдыг округ регионнарының көдээ ажыл-агыйының комплекстиг хөгжүлде айтырыгларының база күскү дүжүт ажаалдазының түңнелдерин сайгарган хуралга ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан. Хуралды РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Николай Рогожкин удуртуп эрттирген. 

 Тывада көдээ ажыл-агыйы чурттакчы чоннуң барык чартыының амыдырап-чурттаарының кол үндезини дээрзин регионнуң удуртукчузу демдеглээн. «Тывалар бурун шагдан бээр мал-биле сырый холбаалыг ажыл-ишти чорудуп, малын одарладып карактаарлар. Бо хүнде дыка хөй өг-бүлелерниң мал-биле холбашканы – бай-шыырак чуртталгазының үндезини. Кандыг-даа саң-хөө болгаш экономиктиг кризис үезинде малчыннар тодуг-догаа, кеттинген чораан» - деп Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

 Дайын мурнунда  малының бажын Тыва чүгле 2000 чылдарның ортан үезинде катап тургузуп алган деп, Шолбан Кара-оол сагындырган. «Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Украинага дузалаары-биле сая хире мал бажын чоруткан. Чүгле чоокта чаа ол санны катап тургузуп алдывыс. Амгы үеде 1 млн. 400 баш малывыс-биле Сибирь федералдыг округда мурнунда бис. 

 Кааңнаашкынныг берге чылда көдээ чоннуң малы кестик бизинге баарындан сестип турар бис. Ынчангаш бо кышка мал чемин курлавырлаар дарый хемчеглерни чоруттувус. 

 Регион чергелиг онза байдалды чарлап, хемнер чоогунда оймактардан, чогуур чөпшээрелдерни алгаш, «Убса-Нур ыйгылаажы» федералдыг заповедниктиң, кызыгаар зоналарның днвискээрлеринден сиген-ширбиилди белеткээн. Мал чеминиң белеткелинге чурттакчы чон массалыы-биле киришкен. Ооң ачызында малчыннарны сиген-биле хандырып алдывыс. Оон аңгыда кожуун чагыргалары боттарында мал чеминиң курлавыр фондуларын тургускан. Республиканың кожууннарының аразынга херек апарза, ол мал чемин таарыштыр үлеп болур.

  Малчыннарны боттарының айтырыы-биле чааскаандырзын арттырар аргавыс чок, ынчангаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге-даа, хуу малчыннарга-даа курлавыр фондудан дузаны көргүзер апаар бис. Кадыг-дошкун агаар-бойдуска, бедик даглыг черлерниң нарын байдалдарынга бистиң малчыннарывыс чаңчыгып каан, ындыг болзажок 2015 чыл дыка берге болду. 

  Республикага «хөрзүнге кааңнаашкын», «агаар кааңнаашкыны» деп бойдустуң болуушкуннары демдеглеттинген. Ооң уржуундан тараан тараа болгаш мал чеминиң культураларының кол кезии узуткаттынган. 15 муниципалдыг район кааңдаашкындан когараан. 14301 га шөлде көдээ ажыл-агый культуралары өлгенин акты-биле бадыткаан, ол ниити тарылга шөлүнүң 55 хуузу болур. Мал чиир тараа-биле хандырылга - арай берге айтырыг ол. 

 Ажаап алган тараавыстың ниити хемчээлиниң 80 хуузун мал чеминче киириштирер деп шиитпирни хүлээп алдывыс. Кожа регионнардан чайгы өртектер-биле мал чиир тараа садарынга республика чазааның курлавыр фондузундан 8 миллион рубльди аңгылаан. Ооң ачызында чедери берге Мөңгүн-Тайга кожуунда уксаалыг сарлык ажыл-агыйынга база катап тургустунган сыын ажыл-ажыл-агыйынга мал чеминиң курлавырын белеткээн.

 Ынчангаш кааңдаашкындан когаралды эгидеринге компенсация акшаландырыышкынын Москвадан чогуур үезинде алырының айтырыы - биске малдың бажын камгалаарының айтырыы болуп турар» - деп Шолбан Кара-оол чугаалаан.