«Эрткен 100 чылда Тываның кандыг чедиишкиннерин демдеглээр силер?»

Дөжүлдей Бүржүнеевич Ондар, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы», Тыва Республика орденниң эдилекчизи, улус өөредилгезиниң хоочуну:
— Республика хүнүн чылдың-на демдеглеп эрттирип турары аажок шын, чүге дээрге чыл дургузунда кылып чоруткан ажыл-агыйны түңнеп, чедер-четпестерни сайгарып, ооң-биле чергелештир чон мурнунга сорулгаларны база салып турар. Келир чылга чедир оларны күүседир дээш кижи бүрүзү кызып ажылдаар. Черле ынчаш сөөлгү үеде республикада кылып чоруттунуп турар ажыл-агый канчаар-даа аажок үре-түңнелдиг, чонга көскү. Чазак-чагырганың-даа удуртукчулары республиканың чурттакчыларынга чугула херек, үндезинниг айтырыгларны чүнүң-даа мурнунда шиитпирлеп турарын көрүп тур бис. Чурттакчы чонну электри-биле хандырар, октаттынган тудугларны ажылдадыр дээш херек кырында ажыл күжениишкинниг чоруп турар. Көдээ ажыл-агыйны сайзырадыры-биле янзы-бүрү хемчеглерни ап чорудуп, эъткир, англи уксаалыг инектерни эккеп, амгы үеде 9 кожуунда азырап эгелей берген. Арат ажыл-агыйлыг фермерлерни база деткип турарын аажок чүүлдүгзүнер мен. Моон-даа соңгаар бистиң республика улам сайзырап, улуг чедиишкиннерлиг болур дээрзинге чигзиниг чок.

Чимит-Доржу Байырович Ондар — 20-ги чүс чылда Тываның шылгараңгай кижилериниң бирээзи, күш-ажылдың хоочуну, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы»:
— Республика хүнүн демдеглеп тургаш, бир дугаарында, тыва чон деп кымнарыл ол, оларның амыдыралынга 1914 чылдан эгелээш кандыг өскерлиишкиннер болганыл дээрзин сактып көөрү чугула. 1921 чылда Тыва Арат Республика тургустунган, 1930 чылдарда үжүк-бижик тыптып келген, Ада-чурттуң улуг дайыны дээш, бо бүгү болуушкуннар тыва кижиниң амыдыралын калбаа-биле өскерткен. Бо үениң дургузунда Тыва чурт, тыва нация аажок өскен, аныяк-өскен кадык-шыырак, спорт, уран чүүл, билиг талазы-биле республикадан дашкаар диңмиреп турар бис.

Бодум Тыва Арат Республикага төрүттүнген мен, оон автономнуг область АССР, ам республика апарган. 1922 чылдарда тываларның саны 60-70 муң кижи, ам 300 муң чедип турар. Малдың баш санын кижи санап-даа четпес. Чаңгыс чүс чылдың дургузунда кайы-даа нация ынчаар өзүп көвүдевээн. Тока дарганы чамдык кижилер шүгүмчүлеп-даа турар болза, бо кайгамчык удуртукчунуң ачызында Тыва амгы үеде мындыг чедиишкиннерлиг. Ынчангаш эрткен чүс чылды «алдын» чүс чыл деп санаар мен. Амгы үеде республиканың аныяктарынга чагыыр чүүлүм болза, ажыл далдап болбас. «Инженер кижиниң оруу» деп чоокта чаа үндүрген номумда ол дугайында база тодаргай бижидим. Кандыг-даа ажылды ак сеткилдиг кылып чоруур-ла болза, дагның шыпшыынче үнүп келир болгай. Ынчангаш Республика хүнүнде чонга кежик-чолду, ак-көк, тайбың дээрни күзедим.

Билчитмаа Өдекеевна Монгуш, баштайгы тыва невролог эмчи:

— Республика хүнүнде кижиниң сагыш-сеткили бир янзы болур чүве-дир. Кандыг-даа чүүл төрүттүнген хүннүг болгай, алдар-аттыг республикавысты алгап-йөрээп, бедик тура-сорукче киирип турарывыс өөрүнчүг-дүр. Чуртувуста болуп турар чаартылгаларны сагыш ханыышкын, чоргаарал-биле кижи көөр. Черле ынчаш сөөлгү үеде республикада бурунгаар базымнар, чедиишкиннер аажок хөй, аңгы-аңгы төлевилелдерни ажылдап кылып, чоннуң сонуургалын оттуруп турар. Азияның чүрээнде турар ыдыктыг черге төрүттүнген канчаар-даа аажок аас-кежиктиг бис.

Кара Адыгбаевна Хертек, Бай-Тайганың Тээлиде малчын:

— Уругларым шупту хоорайда чурттап турар, ынчангаш улуг байырлалда чедип келгеним бо. Мал-маганны хүр-менди өстүрүп алыр дээш чайлаглап, тайгалап чоруптар, байырлалдар үезинде безин малчын кижиде чай кайда боор. Арат шөлүнде тип каан улуг, ак өглерни аажок сонуургап тур мен. Республика байырлалын бедик деңнелде эрттирип турары эки-дир.

Ульяна Байыр-ооловна Монгуш, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде талазы-биле комитеттиң даргазы:
— Бо байырлалда чедиишкиннеривисти демдеглевес аргажок. Тыва өгнү ыдыкшыдып, кидистен кылган чүүлдерни чон онза сонуургап турар. Культура сайыды Вячеслав Донгактың үш чыл бурунгаар эгелээни кидис байырлалы улам сайзырап, өске-даа чоннарның бо хемчегге улуг сонуургал-биле киржип турары өөрүнчүг.

Yр үениң дургузунда шиитпирлеттинмейн турган айтырыгларның херек кырында боттанып турарынга өөрүп тур мен. Чижээлээрге, машина-балгат хөй аргыжып турар Кызылдың Магистральная кудумчузун дөрт машина хостуг аргыжар кылдыр кылганы — улуг чедиишкин. Кожууннарда чаа-чаа тудуглар немежип, суурлар улгадып турар. Кызыл хоорайда бо талазы-биле нарын-даа болза, чер айтырыы шиитпирлеттинип эгелей берген. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер, дайын-чаага киржип чораан база инвалид хамаатылар черни халас алыр эргелиг. Республиканың хоойлужудулга болгаш күүсекчи эрге-чагыргаларның демниг, үре-түңнелдиг ажылдап турарын чон эскерип, ужуражылгаларда чугаалап турар. Бо бүгү чедиишкиннер Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң күжениишкинниг ажылының түңнели-дир.

Алдынай Бады-Хоо чугаалашкан.

"Шын" солун № 95 2013 чылдың август 17