Чолу бедик Чаан мөге

Чоокта чаа тыва хүрештиң төөгүзүнге база бир кайгамчыктыг болуушкун болган. Ол дээрге Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң Чарлыы-биле Национал тыва хүрешти сайзырадырынга ачы-хавыяазы болгаш каш дакпыр спортчу тиилелгелерин бедии-биле үнелеп, Тываның Арзылаң мөгези, Республиканың Элээди уругларның спорт школазының национал тыва хүреш талазы-биле тренер-башкызы Андрей Хертекке «Тыва Республиканың Чаан мөгези» деп бедик, хүндүткелдиг атты тывысканы болур. Ынчангаш, эргим номчукчу, силерге Чаан мөге-биле чугаавысты бараалгадып тур бис.
 -  Бир-ле дугаарында Чаан деп хүндүлүг ат алганыңар-биле «Шын» солуннуң номчукчуларының мурнундан изиг байырны чедирип тур бис. Шаңнал - биле чергелештир бистиң номчукчуларывыс-биле сеткил-бодалыңар үлежип көрүңерем.
   - Улуу-биле четтирдим. Тыва хүрештиң сайзыралынга киирген үлүг-хуумну, спортчу чедиишкиннеримни, күш-ажылымның үре-түңнелин Тыва Республиканың Чазаа бедии-биле үнелеп, «Тыва Республиканың Чаан мөгези» деп күрүне чергелиг бедик ат-биле шаңнаанынга улуу-биле өөрүп четтиргенимни илередип тур мен. Тыва Чазаавыстың, тыва чонумнуң меңээ көргүскен бедик идегел-бүзүрелин оскунмайн, моон-даа соңгаар тыва хүрештиң сайзыралынга бодумнуң үлүг-хуумну киирип, кызып ажылдаар мен. Бөгүнгү бо бедик шаңнал чүгле мээң чедиишкиннерим эвес, тыва чонумнуң, мени спортчу улуг орукка кижизиткен мээң башкыларымның, кады хүрежип чоруур мөге акыларым, эштеримниң шаңналы деп билип тур мен. 
 - Бо хүнгү чедиишкиниңер чүгле силерниң эвес база өөреткен башкыларыңарның чедиишкини деп чугааладыңар.
 - Ийе. Спортчу кижиниң чайынналчак чедиишкининиң эң-не кол чажыды башкыларының уйгу-чыдын чок дери сиңген күш-ажылы болур. Тыва хүрештиң улуг оруунче эң баштай киир чедип, ооң чажыттарын айтып берген башкым – Тываның Арзылаң мөгези, даайым Амир Монгушту улуг чоргаарал-биле адаар мен. Школа дооскаш, Кызылга өөрени бээримге, Амир даайым «Херел» спорт залынга эдертип эккелгеш, студент кижи хостуг үезин халас эрттирип болбас, маңаа үргүлчү кээп белеткенип, бо башкыдан хөйнү өөренир сен деп чагааш, Делегейде, Европада, Россияда билдингир, хөй-хөй санныг спортчуларны кижизидип чоруур тренер-башкы Владимир Хууракович Түлүштү таныштырып каан. Студент чылдарымда Владимир Хууракович башкымдан тыва-даа, орус-даа хүрештерниң дыка хөй чажыттарын өөренип алган мен. Тываның күрүне университедин доозар чазын Моолдуң Далай авыргазы Агваансамдан Сүхбат Тывага аалдап кээп, хүреш соонда Тываның Начын мөгези Ай-Демир Монгуш биле мени Моолдуң национал хүреш талазы-биле «Шонхор» институдунга өөренирин чалаан турган. Ол үеде Ай-Демир чөптүг чылдагаан-биле чоруп шыдавайн барган. Мен улуг авырга мөгениң чалалгазын күзелдиим-биле хүлээп алгаш, дөрт чыл өөренгеш, национал хүрештиң тренер-башкызы мергежилдиг доостум. Аңаа өөренип тургаш, Моолдуң тоолчургу мөгелериниң бирээзи Хорлоогийн Баянмөнх башкының өөреникчилери – Сүхбат авырга, Бумбаяр чаан, Гантогтох гарьди болгаш Моолдуң күрүне чергелиг өске-даа мөгелеринге башкыладып, моол хүрештиң чажыдын шиңгээдип алганым мээң спортчу чедиишкиннеримге улуг салдарны чедирген деп санаар мен. 
 -  Кады хүрежип чоруур эштериңерге үлегер-чижек болуп чоруур болгай силер, олар силер дээш чоргаарланып чоруур боор, аа?
 - Тыва хүреш чылдар аайы-биле салгалдарлыг болур. Бистиң хып дээн аныяк үевисте база бир шыырак салгал көстүп келген турган. Аравыста, шынап-ла, карак оду кызаңнаар, ачыр-дачыр тутчуп турдувус. Кайгал-оол Донгак, Опанас Семис-оол, Алаш Монгуш, Ай-Демир Монгуш, Начын Конгаа, Алик Комбуй-оол, Аян Сараа, Омак Кара-Сал, Шолбан Монгуш, Айдыс Куулар, Айдаш Самдан дээш, өске-даа эштеримниң арга-дуржулгазы, ажыктыг сүмелери меңээ улуг өөредиг болган. Бирээвистиң тиилелгезинге, чедиишкининге дөгере өөрүп, хей-аът кирип келдивис. Мен оларга эвес, меңээ олар үлегер-чижек болуп, оларга мен чоргаарланып чоруур кижи мен.
  - Тыва хүрештиң төөгүзүнде Тываның Күчүтен мөгези Аяс Монгуштуң соонда Чаан мөге атка төлептиг болдуңар. Күчүтен мөге байыр чедирген боор аа?
   - Тыва хүрештиң төөгүзүнге езулуг дириг, тоолчургу мөге болуп арткан Күчүтен мөгевистиң чедиишкиннерин хүндүлеп чоруур кижи мен. «Чаан ат дээрге, чоннуң мурнунга улуг харыысалга-дыр. Бо хүн аңаа төлептиг болганыңга өөрүп тур мен. Тыва мөгелерниң баштайгы одуруунга түрлүг болуп, тыва хүрештиң сайзыралынга ам-даа хөйнү кылыр боор деп сеткилимден идегеп тур мен, эр хей, дуңмам» — дээн Күчүтенниң байыр чедириишкини меңээ кончуг сорук-күштү шаңнап, харын-даа улуг харыысалганы чүктээнимни сагындырган ышкаш болду.
  - Номчукчуларывыс силерни санаваска угуңарда бо хүнде Тываның ийи Арзылаң мөгези бар деп билир бис. Сүт-Хөлдү мөгелер чурту деп чоннуң чугаазында ужур-ла бар…
   - Ийе, бистиң угувуста дыка шыырак мөгелер чораанын улуг улузувус ам-даа чугаалажып чоруур. Кырган-ачам дириг чорааш: «Мөге кижи иезиниң угундан салгап кээр чүве, оглум» — деп чугааланып органын дыка эки сактыр мен. Ол черле уктуг хире. Авамның ачазы Өлзей-оол Арбай-оолович Монгуш кырган-ачам кожуунга ат-сураа билдингир мөге чораан. Аныяанда республика чергелиг хүрешке шаңнал киир хүрежип чораан. Авамның авазының ачазы болур улуг өгбем Серээ Ооржак Манчүректиң Соок-Ой ынчаар чурттап чораан болгаш ол кавызынга кончуг шыырак мөге чораан деп улуг улустан дыңнаан мен. Бо кырган-ачамның кады төрээн дуңмазы болза, Тываның Арзылаң мөгези Геннадий Монгуш (Медведь) акывыстың авазының адазы Чаңгы деп мөге ирей-дир. Ие таладан дыка чоок төрелдер бис. Ол-ла мөге өгбелеривистиң амгы салгалынга Геннадий Монгуш Арзылаңдан эгелээш, авамның кады төрээн дуңмазы, Тываның Арзылаң мөгези Амир Монгуш даайым, авамның кады төрээн кыс дуңмазының оглу Эрес Кара-Сал, улуг кырган-ачамның төрээн чээн, кызы болур кырган-авамның оолдары Уран-оол, Кайгал-оол Донгак алышкылар дээш, амгы Тываның ат-сураглыг мөгелери хөй. Сүт-Хөлдү мөгелер чурту деп чоннуң чугаазынга каттыжар мен. Бо онзагай, чараш оранга Тываның дыка хөй тоолчургу мөгелери төрүттүнген. Тоолда кирген Сүт-Хөлүвүске, ожуктуң үш дажы дег Кызыл-Тайга, Хөр-Тайга, Бора-Тайгавыстың ыдык ээлеринге сүзүглеп, ооң ажыл-ишчи чонунга чоргаарланырывыс-даа чөптүг, ийин. 
 - Тываның Арзылаң мөгези Эрес Кара-Салдың чедиишкиннеринге силерниң үлүг-хууңар улуг деп билир бис.
  - Эрес Кара-Сал дээрге, авамның кады төрээн кыс дуңмазының дун оглу-дур. Честем Доржу Намалдаевич Кара-Сал аныяандан черле чиик атлетиканың хевирлеринге республикага болгаш республикадан дашкаар маргылдааларга каш-даа катап чемпионнап чораан. Честем бодунуң спортчу сонуургалының аайы-биле оглун хол бөмбүүнге дыка шыырак кылдыр өөреткен. Эрес школачы тургаш-ла, улуг улус аразынга республика чергелиг маргылдааларга ойнап, Президентиниң шаңналы дээш хол бөмбүүнүң маргылдаазынга «Эң-не шилиндек халдакчы» аттың кубогун-даа чаалап ап турган. Эрести хол бөмбүүнден чоорту чая тыртып, честем, Амир даайым үжелээ сүмелешкеш, мээң-биле кады Моолдуң национал хүрештиң «Шонхор» институдунче өөредип алган бис. Дооскан чылында Наадымга шүглүп, бо хүнде Наадымның ийи дакпыр чемпиону деп бедик атты эдилевишаан, тыва хүрештиң баштайгы одуругларында чоруп орар. Оон аңгыда Тываның Начын мөгези Александр Хуурак дуңмавыс, амгы үеде ат четпээн аныяк дуңмаларывыс өзүп орарынга бистиң төккен деривис халас барбаанын херечилеп турары ол деп бодаар мен.
  - Солун чугаавысты доозуп тура, силерге номчукчуларывыстың мурнундан өөрүп четтиргенивисти илередип, моон-даа соңгаар улуг-улуг спортчу чедиишкиннерни, тиилелгени чедип алырыңарны күзеп, түңнел сөстү силерге арттырдывыс! 
    - Чаан мөге деп хүндүткелдиг ат Тыва Чазаавыстың, тыва чонувустуң меңээ көргүскен улуг бүзүрели, бедик харыысалгазы деп санап тур мен. Ол бүгүге езулуг ээ болуп, чонумнуң идегелин оскунмайн төлептиг болуп, моон-даа соңгаар тыва хүрештиң сайзыралынга бодумнуң үлүг-хуумну кииреримни аазап тур мен. Тыва хүрештиң чедиишкиннери моон-даа соңгаар арбыдап, Чаан мөгениң одуруунга ам-даа хөй-хөй мөгелер немежиринге идегелим улуг. 
     Делегей чергелиг база Олимпий оюннарының хүрештериниң кол үндезини тыва хүреш деп болур. Тыва хүрештиң аргалары, ооң чажыттары ол хүрештерниң үндезин өзээн тургузуп чоруур дээр болза, частырыг болбас. Ынчангаш аныяк мөгелеривиске тыва национал хүреживисти хүндүлеп, кадык-чаагай амыдыралче чүткүлдүг, амыдыралга быжыг тура-соруктуг болурунче кыйгырып тур мен. Тыва эр кижи бүрүзүнүң хей-аъды, сүлде-сүзүү Тыва чуртун, тыва чонун карактап камгалап чоруур болзун! Тыва чонумга чүгле арыг сеткилди, эп-найыралды, узун назынны, быжыг кадыкшылды, Тыва чуртумга өндүр-бедик депшилгени күзедим! Четтирдим.
    Түңнел сөс орнунга: шынап-ла, Чаан мөгениң чараш йөрээли доктаар болзунам. Тыва хүрештиң сайзыралынга Тыва Чазаавыс үргүлчү сагыш салып, бурунгаар шиитпирлиг базымны кылып келген. Ооң бир көскү чижээнге Тываның Арзылаң мөгези Андрей Хертектиң 2011 чылда болган ТАР-ның тургустунгандан бээр 90 чылынга база Наадым байырлалынга тураскааткан 256 шилиндек мөгениң төөгүлүг хүрежинге шүүлген чедиишкинин ийи катап шүүлген кылдыр санап база ооң мурнунда чедиишкиннерин магадылап, аңаа «Тываның Чаан мөгези» деп бедик атты тывысканы тыва хүрештиң төөгүзүнге база бир чаа арынны ажытканы болур. Бо хүнде ырак-чооктан келген аалчыларывыска Тываның чолу бедик Чаан мөгези бо-дур деп чоргаарланып чоруур бис.

"Шын" солун № 29 2013 чылдың март 12