Күрүнениң телевидение болгаш радио компаниязы «ТЫВА». Дөрткү бедик.

1966 чылдың июнь 10-да Тывага ак-көк экраннар чырып, телевидениени чон көре берген. Оон бээр 48 чыл эрткен. Ол үениң иштинде республикага телевидение дыка сайзыраан. Сөөлгү чылдарда телевидениениң рыногу бистиң республикада элээн алгаан деп чугаалап болур. Улуг эвес-даа болза, күрүнении эвес телекомпаниялар база радиостанциялар тыптып келген. Мындыг байдалга КТРК «Тыва»-ның телевидение болгаш радио рыногунда туружу, ниитилелге салдары кандыгыл?

Ол дугайында Бүгү-россия-ның күрүнениң телерадио компаниязының филиалы КТРК «Тыва»-ның директорунуң оралакчызы Радомир Сарыг-оолович Куулар-биле чугаалаштывыс.

Р.С. Куулар:

— Күрүнениң телевидение болгаш радио телекомпаниязы «Тыва»-ның дазылы Тываның төөгүзүнде болгаш хөгжүлдезинде дыка ханы болгаш быжыг деп билиңер. Телевидение болгаш радио дугайында чугаа үнүп кээрге, тыва кижиниң сагыжынга чүгле Тыва телевидение азы радио кирер болдур ийин. Чоннуң угаан-медерелинде ол хире сиңип калган. КТРК «Тыва»-ның ажылы бөгүнге чедир Тываның төөгүзү болгаш хөгжүлдези-биле чарылбас сырый харылзаалыг. Бир эвес Тыва телевидениениң болгаш радионуң дамчыдылгаларын, ооң «алдын фондузундан» уштуп алгаш, көөр азы дыңнаар болза, республикага болуп турган болуушкуннар, оларның киржикчилериниң дугайында хөйнү билип ап болур. КТРК «Тыва» бөгүн база республиканың амыдырал-чуртталгазын, ажыл-херээн калбаа-биле чырыдып, ону чонга көргүзүп, дыңнадып турар. Бөгүнгү дамчыдылгалар даарта төөгү апаар.

Тывага телевидение 48 чыл бурунгаар тыптып келген. Сарыг шажынның өөредии езугаар алыр болза, чуртталганың дөрт эргилдези-дир. Бир эргилде 12 чыл болгай. Дөрт эргилде дээрге, баштай радио, ооң соонда өң чок телевидение, дараазында өңнүг телевидение. Ам дөрткү  санныг телевидение эргилдези эгелээн. Ол дээрге эртем-техниканың сайзыралындан аңгыда, КТРК «Тыва»-ның инженер-техниктиг ажылдакчыларының, тележурналистерниң арга-мергежилиниң бедээни-дир.

— Хөй эвес-даа болза, республикада улуг эвес телекомпаниялар болгаш радиостанциялар тыптып келген-дир. Информация рыногунга олар КТРК «Тыва»-биле чижилгени тургузуп эгелээн-дир…

— Ийе. Силерниң айтырыыңар уун билип кааптым. Дидим болгаш ажыы-биле чугаалайн. КТРК «Тыва»-ның дазылы ханы болгаш быжыг деп дем-не чугааладым. Тыва радио 1936 чылда 78 чыл бурунгаар, Тыва телевидение 1966 чылда 48 чыл бурунгаар тургустунган. Бистиң туружувус быжыг. Материал-техниктиг бааза-даа, инженер-техниктиг ажылдакчылар болгаш журналистер-даа талазы-биле бөгүн бистиң телерадиокомпаниявыс дег бүрүнү-биле чепсеглеттинген телекомпания-даа, радиостанция-даа республикада чок.

Берге үелер турган харын. 90 чылдарның төнчүзүнде, XXI вектиң эгезинде бүгү Россияга байдал чиндигир турган болгай. Республиканың улуг солуннары безин үр үе дургузунда үнмейн баар тургулаан. Чогум-на ынчан Тыва телерадиокомпания информация шөлүн эжелеп алган. Чүгле бистиң телерадио-дамчыдылгаларывыстан Тывада чүү болуп турарын хүннүң-не билип ап болур турган. Чүгле КТРК «Тыва»-ның корреспондентилери кожууннарже сургакчылап үнүп, көдээде амыдыралды, ажыл-ишти чырыдып турган. Бөгүн-даа болза ындыг. Кожууннарже кымнар эң хөй сургакчылап турарыл – бистиң корреспондентилеривис.

База бир мындыг чүүлдү онзалап демдеглеп каайн. Кончуг берге 90 чылдарның төнчүзүн-де КТРК «Тыва»-ның медээлери медээ-тайылбырлыг «Вести» дамчыдылгага, ооң соонда төп телеканалдарга база үнүп эгеледи. Бөгүн Тывага чүү болганын тырттыргаш, эфирже үндүреринге белеткээш, тускай харылзаа шугуму-биле төп телеканалдарже дамчыдыптарывыска, даарта бүгү Россияга көргүзүптер апарган. Ынчан ол биске чаа чүүл турган болза, бөгүн хүннүң-не кылыр ажылывыс-тыр. Ол дээрге КТРК «Тыва»-ның техниктиг баазазының сайзыраанының херечизи-дир.

КТРК «Тыва» корпункт апаар деп дамчыыр чугаа база турган болдур ийин. Телерадиокомпанияның удуртулгазы болгаш коллективи белен эвес байдалга ажылдап өөренип, чаа-чаа бергелерге кажарап, нарын айтырыгларны шиитпирлеп шыдаан. Хамыктың мурнунда, акшаны телекомпания боду ажылдап ап эгелээр ужурлуг деп чүве чайлаш чок апарган. Ынчангаш реклама албанын тургускан, «продюсер» деп билиишкин тыптып келген. Реклама албанын тургускан соонда, эфирге чарлалдар көвүдеп, ооң-биле кады телерадиокомпанияның бодунуң орулгалары база каш катап хөй апарган. Амгы үеде боттарывыстың ажылдап алган акшавыс-биле чарыгдалдарывыстың элээн хөй кезиин дуглап турар бис.

Бистиң телерадиокомпаниявыстың журналистериниң амгы аныяк салгалы медээ формадынга чедиишкинниг ажылдап турар. Ооң негелделери дыка шыңгыы болгай. Кайда чүү бооп турарын, харын-даа болур деп турарын дүрген тырттыргаш, дамчыдарынга шалыпкын белеткээш, эфирже үндүрер. Рес-публиканың амыдыралында, эң ылаңгыя көдээде болуушкуннарны дүрген дамчыдар талазы-биле КТРК «Тыва»-га деңнежир телекомпания тус черниң телекомпанияларының аразында ам дээрезинде чок. Бистиң ажылывыста четпестер бар болбайн аан, ынчалза-даа ниитизи-биле деңнеливис черле бедик.

Улуг хемчээлдиг тематиктиг дамчыдылгалар чоорту көвүдеп турар. Сөөлгү беш чылдар дургузунда тематиктиг дамчыдылгаларның, телефильмнерниң үндүрүлгези көвүдээн. КТРК «Тыва»-ның ажылын кичээнгейлиг хайгаарап турар көрүкчүлер эскерген боор. Республика чергелиг конкурстарга, форумнарга бистиң дамчыдылгаларывыс кол шаңналдарны чаалап ап турар, а республикадан дашкаар көрүлделерге, төп телеканалдарга база дыка бедик үнелелди ап келген.

Бистиң артывыста арга-дуржулгавыс, амгы үеде багай эвес ажылывыс, келир үеде планнарывыс бар. Ынчангаш республикада информация рыногунга, телеканалдарга, радио-чалгыгларга КТРК «Тыва»-ның туружу чиндиш дээр хире эвес.

— КТРК «Тыва»-ның туружу чиндиш дээр хире эвес дидиңер. Ындыг идегелдиң үндезини  чүдел?

— Тыва дылда. Бистиң республикада тыва дыл кырында дамчыдылгалар кылып турар дың кара чаңгыс телерадиокомпания чүгле «Тыва». +ске телекомпаниялар, радиостанциялар тыва дылда дамчыдылгалар кылбайн турар. Кызылда ажылдап турар телекомпанияларның, радиостанцияларның ажылын канчап шоолуг эвес дээр боор, ынчалза-даа кожууннарже дамчыдылгаларын кожууннарже үндүрер техниктиг аргазы чок-тур. А бисте бар. А кожууннарның чону бүгү республикада чүү болуп турарын КТРК «Тыва»-ның медээлеринден дүрген билип ап турарлар.

КТРК «Тывага» аңгы-аңгы телерадиоканалдарга тематиктиг дамчыдылгалар үндүрер арганы бээр деп турар. «Россия 1» телеканалга орус болгаш тыва дылдарга медээлер хевээр артып каар. «Россия 24», «Россия 2» (эрги «Спорт» телеканал), «Культура» телеканалдарга тематиктиг дамчыдылгаларывыс-ты киирер аргалыг апаар бис. FM-ниң үш радио каналын база немеп бээр. Ол дээрге дамчыдылгаларның үезин көвүдедири, республиканың бүгү девискээринге КТРК «Тыва»-ның дамчыдылгаларын шупту чон көрүп турар апаары-дыр. Найысылал Кызылга болгаш кожууннарга эртип турар улуг маргылдааларны көргүзер, делегейге Тываны алдаржыдып чоруур ат-алдарлыг мөгелеривисти спортка хандыкшылдыгларга таныштырар, амыдыралдың кадык-чаагай овур-хевирин суртаалдаар арга тыптып кээр. «Россия 24» телеканалга политика, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында чугаалажып, интервьюларны кылып, парлалга конференцияларын эрттирип болур. «Культура» телеканалга чүнү көргү-зери билдингир. Тыва национал культура Россия, делегей чергелиг улуг экранче үнүп кээр.

КТРК «Тыва»-га берип турар аргаларны долузу-биле ажыглаарынга тус черниң эрге-чагыргалары боттарының үлүүн киириштирип болур. Тываның ажыл-херээн, культуразын, тыва чоннуң чаагай чаңчылдарын хөй нациялыг Россияга, делегейге көргүзер дизе, ону боттандырарынга девискээр бодунуң акша-хөреңгизин салыр апаар. /стүнде чугаалаанывыс төлевилелге тус черниң эрге-чагыргалары киржир дизе, шалың фондузун хандырып, эргежок чугула чарыгдалдарга акша-төгерикти киирерге-ле, четчир. Ол дээрге чаа телекомпания ажыдарындан азы КТРК-дан үе садып алырындан оранчок чиик. Ону канчаар шиитпирлээри тус черниң эрге-чагыргаларындан хамааржыр.   Шиитпир кандыг-даа боор болза, КТРК «Тыва» чаа-чаа чедиишкиннерниң шөлү апаары чигзинниг чок..

Шаңгыр-оол Монгуш

чугаалашкан.

Чуруктарны телекомпанияның архивинден алган.