Тываның Баштыңы ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле Бии-Хемниң юбилейинге киришкен

26.09.2022 Тываның Баштыңы Бии-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чылдаан юбилейинге киришкен. Чуртта байдалдың ужун бии-хемчилер байырлалын “оожум” эрттирген. Владислав Ховалыг байырлыг хуралда сөстү алгаш, кожуунунуң төөгүзүн камнап, улуг салгалдың ужур-чаңчылдарын төлептиг уламчылап чорууру дээш Бии-Хемниң чурттакчыларга байырын чедирген.
Сөөлгү чылдарда Бии-Хемде сайгарлыкчылар саны көвүдээн, кожуун үндүрүглер орулгаларын көвүдедип, хуу инвестицияның, сүт болгаш эът бүдүрүлгезиниң хемчээлин улгаттырган. Амгы үеде Бии-Хем кожуунда 5 улуг объектини чаагайжыдып, Сесерлиг суурда культура бажыңын база Хадыңда улусчу көвүрүгнү, өскүстерге бажыңнарны тудуп турар. Кожуун девискээринде кайгамчык археология объектилери, "Тайга" станциязында хаактаар инфраструктураны хөгжүдүп турары туризмни сайзырадырынга  тергиин аргаларны бээр.
"Бии-хемчилерниң күш-ажылгыры, тура-соруу болгаш харыысалгазы чүгле төрээн чериниң эвес, а бүдүн Тываның өзүлдезиниң болгаш хөгжүлдезиниң быжыг дөзү апаарынга бүзүрээр мен" – деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.
Кожууннуң юбилейи таварыштыр Тываның Баштыңы тус черниң сайгарыкчыларынга хөй чылдарда ак сеткилдиг күш-ажылы дээш күрүне шаңналдарын тыпсып, Бии-Хем кожууннуң төп эмнелгезинге чаа дүрген дуза автомобилиниң сертификадын берген.

Туранда бир дугаар көжүп келген орус чонга парк тудуу чоруп турар. Кожуун төвүнүң чурттакчылары чаа чараш черге дыштанырынга дыка ынак. Паркта культура объектилеринден аңгыда, футбол, волейбол, хоккей  ойнаар шөлдер, воркаут комплекизи база бар. Ол девискээрде видеохайгаарал системазын кылып, биче тураскаалдарны тургузуп, орус казанакты туткан. Тудугжулар амгы үеде чырыкты киирип, эжиктерин тургузуп турар. Бир дугаар көжүп келген орустарга парк төлевилели 2021 чылда таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээр эки дирткен  төлевилелдерниң бүгү-российжи конкурузунга тиилеп, ону боттандырынга федералдыг бюджеттен база республика биле тус чер казназындан 50 млн рубльди алганын сагындыраал.
“Өске муниципалитеттер моон үлегерден ап, хоорай хүрээлелин чаагайжыдар программаларга идепкейлиг киржир херек” – деп, Владислав Ховалыг айыткан.
Чаартынган практың орукчугажынга Туранның үш чаа чурттакчылары - Камила, Карина база Сайын-Белек баштайгы базымын удавас изээр: Илмурадовтарның интернационалчы чараш өг-бүлези Фахриддин биле Чейнеш эрткен чылдың июль 9-та үш чаптанчыг ийистерлиг апарып, чаңгыс шакта хөй ажы-төлдүг өг-бүле болган. Аныяктарның үш ийистеринден аңгыда, ийи оглу база бар. Бо чазын Чейнеш Тываның Баштыңының хүлээп алыышкынынче киргеш, оран-сава айтырыын шиитпиржип бээр дилегни киирген. Өскүс болгаш социал чуртталга бажыңын алыр эргелиг, ынчалза-даа документилерин чүгле 31 харлыында дужааптарга, учетка тургузарындан ойталаан.
Владислав Ховалыг ынчан хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң чуртталга айтырыы бо чылын шиитпирлеттине бээрин аазааш, оон өске чүнүң-биле дузалажып болурун сонуургаан. Чейнеш хеп чуур машиназы чогун чугаалаан. Кажан чаа бажыңынче көжүп кире бээрге, хеп чуур машина бүде бээрин Ховалыг чугаалаан. Аазааны езугаар, августта аныяктар күрүнеден алган боттарының бажыңынче көже берген соонда, төрээн кожуунунуң юбилейинде хүндүлүг аалчы аныяктарның эжиин соктап четкеш, чаа бажыңда кайы хире тургустунуп алганын хынааш, аазааны хеп чуур машиназын эккелген. Илмурадовтарның өг-бүлези “Социал хөмүр” төлевилелде киргенин, ол ышкаш Тывада боттандырып турар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткээн өске-даа хемчеглерни алырын дыңнаткан.

Бии-Хемге сургакчылап чорааш, Владислав Ховалыг Сушь суурда капитал септелгези доосту берген "Челээш" уруглар садынга четкен. Чоокка чедир уруглар сады долу болгаш көдээ черниң шупту уругларын хүлээп шыдавас турган. Оочурда уруглар база бар. Эрткен чылын көдээ культура бажыңының ажыглалынга турган уруглар садының эргиде ийи каът оран-савазын эгидип алган. Уруглар садының оран-савазын эгидер, санитарлыг норма езугаар капиталдыг септелгени база дерип салыр хемчеглер планын ажылдап кылган. Школа назыны четпээн  уруглар албан чериниң ажылдакчылары бо хүннерде, сентябрь 30-де, ону ажыдарынга белеткенип турар. Аңгы өрээлдерлиг ийи бөлүк ажылдаар. А уруглар сады суурнуң 40 хире чаштарын хүлээп алыр.

Бии-Хемниң хову-шөлдеринде дүжүт ажаалдазы кидин-түлүк. Шагдан бээр черден туттунчуп чоруур, тус черниң фермери Андрей Бородкин бодунуң 250 гектар шөлүнде тараа болгаш мал чиир культуралар дүжүдүн ажаап эгелээн. Суггат системаларын көрүп, ооң эде чаартылгазын холда алганы, ооң бурунгаар көрүштүүн херечилеп турар. Бородкин эрткен чылдан бээр тарылга шөлүн ийи чартык катап улгаттырып, Р-257 федералдыг орук дургаар 100 гектар черде тарылганы чоруткан. Тус черниң 20 чурттакчызын ажылдарже база хаара туткан. Владислав Ховалыг фермерниң ажыл-агыйынче кире дүжүп, ооң ажыл-херээ канчаар чоруп турарын көрген.
"Эр-хей, Андрей Владимирович! Туранның суггат системазын бо чылдарда катап ажылдадып алган-дыр. Көдээ ажыл-агыйынга чедиишкиннери-биле кезээде алдаржаан Бии-Хем кожууннуң эки чаңчылдарын төлептиг уламчылап чорууру өскелерге үлегерлиг” – деп, Тываның Баштыңы аграрий-биле ужурашкаш, сеткилин үлешкен.