Чимит-Доржу Ондар: Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сорулгазын чедип алыр дээнде туруштуг кижи

 Чимит-Доржу Баирович Ондар, 1977-1985 чылдарда Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң даргазы: 

 - Республика бурунгаар хөгжүлде оруунда дээрзин бүгү-ле информастыг дөстерден, интернет четкизинден билип ап турар мен. Сөөлгү чылдарда ажыглалда киирген чүүлдерден безин ону көрүп болур. 

  Даг-руда бүдүрүлгелерин ажылдадып эгелээни - ол адырның катап хөгжүлдези-дир. Сөөлгү үениң бедик бүдүрүкчү күчүлүг технологиялары база автоматчыткан дериг-херекселдер-биле чепсегленген даг-руда бүдүрүлгелери бодунуң продукциязын бүдүрүп турар. 

  Кызыл-Таштыгның свинец-цинк комбинады бодунуң төлевилел күчүзүн улгаттырган, Межегейниң хөмүр-даш бүдүрүлгези шахтерларның соктаар улуг маскаларының орнунда комбайн-биле казып, уургайның иштинде автомашиналары халыткан, Тарданның алдын тывыжында алдын арыглаар амгы үениң технологиязы-биле чепсегленген болбаазырадылга фабриказы ажылдап турар. 

  Тыва индустрияның баштыңы турган, буураттынган «Тыва даг-дүгү» комбинатты республиканың чазаа катап тургузуп эгелээн. Тура-соруктуг кижи болгаш, Шолбан Валерьевич ол сорулганы чедип алыр боор деп бодаар мен. Ынчап кээрге, Ак-Довуракка база байырлал болур! Аңаа бүзүрээр мен. 

  Кызылда аэропорттуң чаартылгазын, Кызыл-Хандагайты автоорукка федералдыг байдалды тыпсырын чедип алыр дээш, дыка улуг ажылдар кылдынган. Чадаана-Кызыл аразында бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугумну туткан. Шагаан-Арыг биле Ак-Довурак хоорайларга чаа котельнаялар база чылыдылга четкилерин туттурары – арай нарын айтырыглар бооп турар. Ындыг болзажок, ол айтырыг чазактың контролюнда дээрзин билир мен. 

 Республиканың удуртулгазы көдээ ажыл-агыйын сандараашкындан уштуп алыр дээш, «Бир суур – бир бүдүрүлге» программа боттаныышкыны-биле дээштиг хемчеглерни кылып турар. «Кыштаг» база «Чемгерикчи инек малым» чаа төлевилелдер база өске-даа хемчеглер көдээде кижилерниң байдалын экижидип, көдээ ажыл-агый продукциязын көвүдеткен. Сөөлгү он чылда малдың баш саны ийи катап өскени - ооң бадыткалы. Чүгле ол безин, Тываның хөгжүлдезинде кайы хире херии базым кылганынга, үнелелди бээр аргалыг. Өскелер ону чоп эскербезил? 

  Ажылдавас болзуңза, хөөлбектен балыктап шыдавас сен деп, чоннуң чечени бар. Мээң шагдан бээр өңнүүм Григорий Ширшин ол дугайында бижээн. Эр-хей. Четтирдим. Чаңгыс черге тапталыр болза, багай, үрегдеттинген соонда кижилерниң ажылчы хөөнүн эгидери дыка берге. Катап эде тударындан, чаа тудугну тудары белен болур. 

 Ам мону чугаалаксадым. 

 Хоочун эш-өөрүм! Шын үндезинниг үнелелди бистер кылбас болзувусса, кымнар ону кылырыл? 1992 чылда РФ-тиң Чазааның даргазы Егор Гайдар турган үени сактыр-дыр силер бе, ол мынча дээн: «Рынок коргунчуг эвес, карактарны шийипкеш, шурай бээр». Шурай бердивис, ийе. Каяа дүшкенивисти, чүнү канчап каапканывысты – бөгүн көрүп тур ышкажыл бис. Ам арга-дуржулгавысты үрегдээринче эвес, а тударынче киириштирээлиңер. Экономиканы катап тургузар дээш, амыдыралчы дуржулгавысты аныяктарга дамчыдар ужурлуг бис. Ол дээрге тыва ниитилелге кылыр ужурлуг чүүлүвүс-түр. Хоозурадыр дээш эвес, а республикавыстың улусчу ажыл-агыйын катап тургузуп, хөгжүдер дээш арга-сүмевисти берип, үлүүвүстү киирер ужурлуг бис. Бисти ол манап турар. Бир эвес күжүвүс, кадыкшылывыс чок болза, эки сөстүг арга-сүмевис-биле дузалажыылыңар. Бистиң ам хүлээлгевис болгаш сорулгавыс ол деп, көрүп турар мен.

  Тайылбыр: Ч-Д.Б. Ондар - совет, российжи политиктиг ажылдакчы. Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң, Дээди Совединиң даргазы. РСФСР-ниң улустуң депутады (1990—1993), Россияның Күрдумазының депутады (2003—2007). Москвада чаңгыс чер чурттугларның баштыңы, «Россияның чоннар ассамблеязы» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының күүсекчи комитединиң даргазы, Тываның инженерлер ассоциациязының президентизи, «Инженерниң оруу» номнуң автору, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Тайбыңның элчини, ССРЭ-ниң, РФ-тиң, Тыва Республиканың, даштыкы күрүнелерниң база РФ-тиң дыка хөй субъектилериниң орден болгаш медальдарының эдилекчизи.