Тыва чер участоктарын өнчүже долдурарын дүрген эгелээр

ТР-ниң Өнчү болгаш чер хамаарылгалары яамының төлевилели чер участоктарын хамаатыларга бээр хуусааны 30 хонук турганындан 23 хонук, а черге өнчү эргезин кылдырар хемчеглерни 7 хонук турганындан 2 хонук кылдыр кызырарын көрген. Документилер кылдырар үе 18 хонук болур ужурлуг. Оон аңгыда участок алыр күзелдиг кижи, участогун кадастр учедунга тургузарда азы участоктуң характеристиказынга кандыг-бир өскерилге киирер, аңаа эргезин бүрүткедир дизе, билдириишкинни электроннуг почта-биле чорудар. Өнчүге эрге бүрүткедирде күрүне үндүдүн эвээжеткени республиканың чурттакчыларынга база организацияларга таарымчалыг. 

Тываның Чазак даргазының оралакчызы Александр Брокерттиң дыңныдыы-биле алырга, төлевилелди күүседири-биле кожуун чагыргаларында төлевилел комитеттериниң база бөлүктериниң ажыл-чорудулгазын дүүштүрер офисти чазакта ажылдаткан. Республикада чер участоктарын шуптузун инвентаризастаан, бар кадастр херектерин хынаан. Бо чартык чылда, шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай реестринче киирер база чер участоктарының кадастр учедун болгаш бүрүткелин кылыр «Технокад» интернет сервисти Тере-Хөлден аңгыда, шупту кожууннарда кошкан. 

«Чедингир чер» төлевилелдиң өзек сорулгаларының бирээзи - үлеттинген участоктарны ажыглалче киирери болур.  

Инвентаризация үезинде билдингени болза, республикада он-он муң чер ээлериниң чүгле эвээш кезии шимчевес өнчүге эргени албан езузу-биле кылдыртып алган. Участоктарның хөй кезиинде эргезин бадыткаан документилери чок, үндүрүг органнарының учедунда тургустунмаан. Ынчангаш ооң ээлери черниң-даа, эт-хөреңгиниң-даа үндүрүүн төлевейн турар. Инспекторлар Барыын-Хемчик кожууннуң Эдегей деп черде ажыл-чорудулгалыг 26 малчын ажыл-агыйлары хынап көөрге, чурттап, ажылдап турар черин ажыглаарынга чөпшээрелдиг кандыг-даа документизи чок болган. 

Росреестрниң төлээлери өске кожууннарда байдал база ындыг деп дыңнаткан. «Чедингир чер» төлевилелди эгелээни-биле, чурум тургустунуп, ооң электроннуг кезээнде хөгжүлде барын демдеглээни шын.

 2018 чылдың бирги чартыында, участоктарның кызыгаарын тодарадып база кадастр учедунче тургузар дээш 500 билдириишкин кирген. Шимчевес өнчүге эрге база ооң-биле кылыгларны бүрүткедир дугайында электроннуг хевирге 728 билдириишкин Росреестрже кирген.  

Улуг-Хем кожуун чагыргазы «Технокадом»-биле ажылдаарын эң-не эки шиңгээдип, шупту билдириишкиннерниң дөрттен хөй кезиинге күрүне бүрүткелин кылган. «Чер ажыглалының айтырыында сайгарылга эгелээн. 

Чер дээш төлевирни ап турар муниципалиттерниң 100 хуу харыылаар айтырыы-даа болза, чер-биле байдал түңнел чок болу бергенинден, чазак аңаа киржир апаар. Росреестрниң медээзи-биле алгаш көөрге, суурлар долгандыр хостуг черлер артпаан. А чер үндүрүүнүң төлекчилери чаңгыс-даа немешпээн. Кижилер черлиг-даа болза, ону үндүрүг албанында бүрүткетпээн, тус чер бюджединче үндүрүг төлээринче далашпайн турар. Ол чурумга таарышпас. Кижиден үндүрүг тырттары мында кол эвес. Ындыг чер участоктарының ээлериниң боттарынга берге чүүл тургустунуп кээп болур. Олар черин хавыртып болурлар. Хоойлу езугаар черге тургустунар ажылдарже чарыгдалды үндүрген-даа болзуңза, бир эвес черни ажыглаар эргени бүрүткетпээн, чер үндүрүүн төлээр, ооң дүжүткүрүн улгаттырар дээн ышкаш өске-даа бодунуң хүлээлгелерин күүсетпээн болза, участокту чидирип, эвээш эвес торгаалдарга онаажып болур.

 Бистиң Тывада ындыг чер участоктары муң-муң дээрзи билдинген. Көдээде эрге-чагырганың тоомча чогундан кижилер бодунуң үезинде, «канчап билир» дээш черлерни саткылап алгаш, дараазында ооң-биле чүнү канчаарын боданмааннар. Ону кым-даа хынавас, участокту шиңгээдиринге акша салыышкыны-даа херекчок, үндүрүг-даа төлевес деп билирлер. Черге ындыг хамаарылганы ам соксадыр. Чер дээрге – кандыг-даа суурнуң экономиказының үндезини, ооң кол курлавыры-дыр. Ону кайы хире шын башкарганывыстан, ол хире эки чурттаар бис. Ынчангаш шупту документилерни көдүрүп, шупту өнчү ээлерин хынап, бодунуң черин ажыглаар кылдыр оларны ажылдадып, бир эвес ону кылыр күзели чок болза, черлерин хавыргаш, ажылдап билир болгаш ажылдаар күзелдиг кижилерге дамчыдар» - деп, Шолбан Кара-оол соцчеткилерде бодунуң арынында чер айтырыын сайгаржып чугаалашканының түңнелин дыңнаткан.