Айыыл чок шимчээшкинниң 550 метри

Тыва Республиканы Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып турар «М-54» федералдыг автоорукта хар-көшкеге удур галереяның Хакас Республиканың найысылалы Абакан хоорайның талазынче 550 метр хемчээлдиг тудуу доозулган. Ооң байырлыг ажыдыышкыны сентябрь 13-те болган. Аңаа ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, «М-54» федералдыг оруктуң Тывада эргелелиниң даргазы Андрей Кок, туткан организация «Сибмост» ААН-ниң удуртулгазы база ажылдакчылары дээш, оон-даа өскелер киришкен.

2010 чылда Россияның транспорт яамызындан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хар-көшкеге удур галереяның дуртун узадыр ажылдарны чорудар дугайында дилээн соонда, бо талазы-биле хемчеглер эгелээн. 2011-2012 чылдарда галереяның адаккы кезээниң баганаларын быжыглааш, узуну 175 метр ооргаларны салган. Эрткен чылын Кызыл хоорайже угланган, узуну 100 метр девискээрни ажыглалче киирген.

Андрей Коктуң чугаалап турары-биле, дужаап турар галарея девискээринге 2009 чылда хар-көшке баткан соонда, бистиң республикавыс «улуг» чер-биле 4 хонук дургузунда орук-биле харылзаа чок арткан. Ам ындыг чүүл катаптавас. Кызыл хоорайже углай 160 метр черни кылыры арткан. Келир чылын төлевилел-чарыгдалдар документилерин белеткээш, 2015 чылда ону тударын планнап турар. Галереяның чаа туттунган 550 метр девискээриниң тудуу доозулган-даа болза, ооң эрги черлеринде база септелге ажылдары чоруп турар. Хар-көшкеге удур галереяның ниити узуну 1340 метр четкен. Бо черде агаар-бойдус байдалдары нарын: чаъс, хар, хат чайын-даа, кыжын-даа соксавас. Бо чылын маңаа хар сентябрь 12-де дүжүпкен, агаарның температуразы кудулаан. Ынчалза-даа тудугну үе-шаанда доозар дээш ажылдакчылар казыыр 40 градус сооктарда безин ажылдарны күүседип турган. Ынчангаш сентябрь 30-де дужаар ужурлуг тургаш, 20 хонук бурунгаар доозупканнар.

Каң-оол Тимурович Даваа:

— «М-54» федералдыг орук, ооң иштинде хар-көшкеге удур галерея бистиң республикавыстың амыдыралында онзагай черни ээлеп, ооң кол «дамыры» болуп турар. Бо орук чүгле социал-экономиктиг хөгжүлдеге эвес, бети дээрге Тывадан дашкаар хоорайларда өөренип турар ажы-төлүвүстүң аргыжылгазының айыыл чок чоруунга улуг салдарны чедирер. Галереяның тудуун сонуургап, көрүп кылаштадым. Эң кол чүүл — конструкция быжыг, шынарлыг, сейсмиктиг болуушкуннарга турум деп демдеглекседим.

Михаил Сергеевич Козлов:

— Сентябрь 13 Усинск оруунуң төөгүзүнге уттундурбас болуп артар. Айыыл чок орук шимчээшкинин хандырар галереяның тудуу барык дооступ, ажыглалче кирген. Орук чаартылгазы, септелге ажылдары мооң-биле төнмес, ынчалза-даа галереяның тудуу кончуг улуг ужур-уткалыг дээрзин чугаалаксадым. Тыва Республиканың чурттакчыларының каш чылдар дургузунда: «Полкада кандыг-дыр?» - деп айтырары соксап, агаар-бойдустуң кандыг-даа байдалдарында дүвүрээзин чок, аай-дедир аргыжып болур апарган. Ынчангаш буянныг үүлениң шупту киржикчилеринге Тыва Республиканың чонунуң мурнундан четтиргенимни илередип тур мен.

Валерий Ковлюшенко, «Сибмост» ААН-ниң Абакан хоорайда салбырының удуртукчузу:

— Бо девискээрниң оруу-биле эртери айыылдыг турганын эки билир бис. Даш, хар көшкелер доктаамал бадып, улуг айыылды тургузуп турган. Ам галерея 550 метр шимчээшкинниң айыыл чок чоруун хандырар. Ынчангаш бүдүрген иживиске аажок сеткил ханып, өөрүп тур бис. Абакан хоорайның талазындан көшкеге удур девискээрни долузу-биле тутканы ол, а Кызылче углай 160 метр арткан. Ону тудуптар болзувусса, хар-көшкеге удур галереяның тудуу 100 хуу доостур.

Келген аалчылар галереяның чаа туттунган 550 метр девискээриниң байырлыг ажыдыышкынының кызыл кожаазын кескен. Ооң соонда база-ла чаа туткан улус дыштаныр девискээрге, тайга-сындан баткан улуг даштан тургускан тураскаал чанынга байыр чедириишкиннерин чугаалап, шылгараңгай ажылдакчыларга шаңнал-макталдарны тывыскан.

Азияна Тау.
Владимир Савиныхтың тырттырган чуруу.