Ш. Кара-оол: «Тываның арга-шыдалын - чурттуң эрге - ажыынга»

(Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң ИТАР-ТАСС агентилелиниң айтырыгларынга харыызы)

«Тыва Республиканың сайзыралының улуг-улуг төлевилелдери чүгле регионнуң азы Россияның эвес, харын-даа чурттар аразының перспективтиг эрге-ажыктарынга хамааржыр» — деп, ИТАР-ТАСС агентилелинге берген интервьюзунга регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол демдеглээн. Республиканың сөөлгү чылдарда чедип алган чедиишкиннериниң болгаш хөй-хөй чугула айтырыгларны шиитпирлээринче угланган планнарының дугайында ол тодаргай таныштырган.

— Шолбан Валерьевич, чыл эгезинде Силер барык болдунмас чыгыы айтырыгны шиитпирлеп алдыңар. Тываны Россияның өске регионнары-биле харылзаштырып турар федералдыг М-54 автооруктуң угланыышкынын өскертиринге чөпшээрелди аптыңар. Ол дыка нарын айтырыгны канчаар шиитпирлеп алдыңар?

— Бо айтырыгның төөгүзү шагда-ла эгелээн, бөдүүн эвес болдур ийин. Ону шиитпирлээринге хөй-хөй чылдар эрткен, ынчалза-даа оларның хилис барбаанын көрдүңер. Хамык ажыл-херек 2008 чылда эгелээн. А-161 болгаш А-162 оруктарны, ол дээрге кожавыста Хакасия Республиканың оруу-дур, ону Абаза хоорайдан Тывада Ак-Довурак хоорайга чедир, ооң соонда база бир улуг район төвү — Чадаана хоорайга чедир чорударын ынчан дугуржуп турган бис. Ооң соонда ол участоктарны федералдыг оруктарның даңзызынче киирериниң дугайында дилегни Хакасияның эрге-чагыргалары-биле кады киирдивис. Россияның автооруктары бо дилегни ханы сайгарып көргеш, ойталаарының дугайында харыыны 2010 чылда берген.

Ооң соонда Тываны Красноярск край-биле харылзаштырып турар М-54 федералдыг оруктуң угланыышкынын өскертириниң дугайында саналды бистиң регион Россияның Транспорт яамызынга киирген. Найысылал Кызылдан оруктуң 300 километр участогун мурнуу угланыышкындан Тываның барыын талазынче, оон улаштыр Моолче киирерин дилээн бис. Беш чыл дургузунда ону шынзыдып, социал-экономиктиг болгаш саң-хөө барымдааларны, ооң ажыктыг чоруун санап киирип келдивис. Чагаа-бижиктерни-даа хөйнү киирген, ажылчын ужуражылгаларны эвээш эвести эрттирген, ынчалза-даа түңнел чок болуп келген.

Ол сорулганы чүгле Владимир Путинниң болгаш Дмитрий Медведевтиң дузазы-биле шиитпирлеп алдывыс, олар бистиң эгелээшкиннеривисти деткип, документилерге чогумчалыг бижимелди кылганнар. Транспорт сайыды Максим Соколов база регионнуң айтырыынче ханылап кирип, бистиң айтырыывысты деткээн болгай. Ооң түңнелинде 2013 чылдың февральда М-54 оруктуң угланыышкынын Тываның кииргенин езугаар өскертир деп шиитпир хүлээп алдынган. М-54 оруктуң чаа угланыышкынын федералдыг өнчү кылдыр региондан дамчыдарының талазы-биле ажылчын бөлүктү Росавтоорук томуйлаан, ооң кежигүннери ажылдап кирипкен.

— Хүлээп алдынган ол шиитпир регионга болгаш федералдыг төпке кандыг ажыкты бээрил?

— Федералдыг орук Кызылдан мурнуу чүкте Эрзин суурже угланып, ооң күрүне кызыгаарынга чедип турган, оон ыңайлаарга — ээн черлер. Ам ол барыын чүкте Шагаан-Арыг болгаш Чадаана хоорайларны таварааш, кызыгаарже кирер орукта Өвүр кожууннуң төвүнге баар апарган. Оон Моолдуң Убса-Нур аймаанга—Улангом хоорайга чедир бир чүс хире километр. Бо аажок чугула төлевилел болур, чүге дээрге Чадаана хоорайга чедир орук-биле чурттакчы чон-даа хөйү-биле аргыжып, чүъктү-даа эвээш эвести чедирип турар. Ону федералдыг негелделер езугаар дерип болгаш федералдыг орук кылдыр шилчидип алырга республиканың экономиказынга аажок улуг ажыкты бээр. М-54-тү олче угландырганы дыка хөй перспективаларны ажыдар, чүгле регионнуң азы Россияның эвес, чурттар аразының аргыжылгазынга улуг ужур-дузалыг болбушаан, Россияның экономиказының Азия чурттары-биле болгаш Кыдат-биле харылзаазынга чугула херек апаар.

Тывага инвестицияның идепкейлиг чоруунуң өзүлдези, Улуг-Хем курлавырында кокстуг хөмүр-даштың ажылдап кылыышкыны, даштыкы-биле садыглаашкынны көвүдедири Тываның барыын кожууннарының идепкейлиг чоруун улгаттырар, Кызыл—Чадаана—күрүне кызыгаары Хандагайтыдан Моолга чедир орук аңаа улуг ужур-дузалыг болур. Ол орук чүгле аңаа доктаавас, диптер аразының транспорт харылзаазының «Европа—Барыын Кыдат» оруунче киирер, Моолдуң Улангомдан Кобду (Моол)—Урумчи (Кыдат) чедир аргыжылгазын экижидер.

М-54 орукту өскээр угландырарының дугайында саналды кожа регионнарның инфраструктурлуг төлевилелдерин барымдаалап ажылдап кылган. Абакан—Большой Ортон—Таштогол автомобиль оруун Междуречинскиге чедир кылдыр туткан оруу (ону Хакасия болгаш Кемерово область тудуп турар) болгаш Кызыл—Чадаана автомобиль оруу М-52 «Чуй оруу» болгаш М-53 «Байкал» федералдыг оруктарның аразын чоокшулаштырар.

Бир кол чүүл болза, бо чаа маршрут, бирээде, Хакасия болгаш Тыва республикаларның административтиг төптериниң аразында харылзаазын хандырар, ийиде, «Хандагайты»--Боршоо» хөй талалыг эрттирилге пунктузунга чедирер. Хөй талалыг деп эрге-байдалды 2007 чылда-ла Тываның дилээн езугаар чазактар аразының Россия—Моол дугуржулгазынга дүүштүр аңаа тывыскан. Ол дугайында Улан-Баторже мээң ажылчын аян-чоруумнуң үезинде Моолдуң Чазааның даргазы Норовын Алтынхуяг-биле чугаалашкан бис. Бо айтырыгның чогумчалыг болурунга ол база сонуургалдыг болган, Моолдуң чазааның планында бо кирген дээрзин бүзүреткен. Ол объектини «Россия Федерациязының күрүне кызыгаары» федералдыг тускай сорулгалыг программазынче киирери-биле чагыгны чоруткан бис, ооң-биле чергелештир акшаландырыышкынның өске-даа дөстерин дилеп турар бис.

—Силерниң чаңгыс чер-чурттугларыңарга ол кандыг ажыкты бээрил?

— Тывага эң кол чүүл болза, федералдыг чаа М-54 «Енисей» оруу республиканың чедери бирге барыын зоназында көдээ оруктарның четкизин сайзырадырынга улуг идиг болур, ында Тываның улуг-улуг тос муниципалдыг районнары бар, республиканың бүгү чурттакчыларының 65 хуузу ында чурттап турар. Ол районнарның экономиктиг сонуурганчыг чоруун федералдыг оруктуң бедидери чугаажок. Инвестиция төлевилелдерин күүседиринге, кызыгаар чоогунуң садыглаашкынын идепкейжидеринге ол чугула, чижээ, ол-ла фермерлерге ол дыка дузалыг болур. Ол ышкаш оруктуң шынары экижиир, шимчээшкинниң айыыл чок чоруу идегелдиг апаар. Оон аңгыда кывар-чаар чүүлдер кудар черлерниң, кафелерниң орук дургаар чоокку үеде тыптып келири-биле холбаштыр орук чоогунуң инфраструктуразынга инвестициялар кирип эгелээр. Биче болгаш ортумак бизнести сайзырадырынга, продукцияны садарынга болгаш ачы-дузаны чедиреринге чогумчалыг байдалдар-дыр.

Транспорт оруунуң чүгле казымал байлактарның улуг-улуг курлавырларынга эвес, мал продукциязының ажылдап кылыышыкынынга, а ол ышкаш ыяш болгаш ыяш болбаазырадылга үлетпүрүнге чедингир апаары-дыр. Арга-ыяшты үндүр сөөртүрүнүң хемчээлин чылда 500 муң кубометр кылдыр өстүрүп болур. Федералдыг орук чүгле улуг-улуг инвестиция төлевилелдерин күүседиринге байдалдарны тургузар эвес, туризмни болгаш оруктарга ачы-дузаны сайзырадырының планнарын күүседиринге идигни бээр, аңаа биче бизнес улажы бээр.

М-54-түң чаа маршруду кожавыс Хакасияны база сонуургадып турарынга бүзүрээр мен. Регионнуң Чадаана—Ак-Довурак—Абаза автомобиль оруунуң чоогун чаагайжыдарының аргазы тургустунар. Ол оруктуң капитал септелгезин ийи регионнуң кады күжениишкиннериниң дузазы-биле боттандырар, хөмүр-даш курлавырларын казып тывар лицензиялыг хуу инвесторлар-биле кады ажылдажылганың байдалдарында ону кылыр.

Бо оруктарны федералдыг өнчү кылдыр дамчыткан соонда оон артып калган акша-хөреңгини регион болгаш муниципалдыг ужур-дузалыг оруктарны, а ол ышкаш оларда тудугларга капитал болгаш агар септелге кылырынга үндүрер. Ол дээрге Абакан—Ак-Довурак оруунуң Абаза—Ак-Довурак участогу, Кызыл—Сарыг-Сеп, Сарыг-Сеп—Балгазын, Бай-Хаак—Балгазын, Бай-Хаак—Чал-Кежиг, Элегес-Аксы—Кочетово, Бояровка—Тоора-Хем, Кызыл-Мажалык—Кара-Хөл, Чаа-Хөл, Хову-Аксы, Бай-Хаак суурларже кирер оруктар-дыр.

—Төлевилел күүселдениң кайы үе-чадазында келгенил?

— Баштайгы үе-чадазында. Амгы үеде өнчү дугайында айтырыг шиитпирлеттинип турар, мурнундагы Эрзинче угланыышкынныг чер участоктарын чаа угланыышкынче шилчидип турар. Ооң соонда капитал септелге планын тургузарының болгаш автомобиль оруун септээриниң талазы-биле ажылдар эгелээр. Аңаа үш-дөрт ай үнер деп бодап турар бис. Бо дээрге күрүне өнчүзү-дүр, чүгле адын солуп каары болдунмас. Бо дээрге ол черлерниң эрге-байдалынга хамаарышкан инженер-техниктиг болгаш саң-хөө-экономиктиг хемчеглерниң комплекизи-дир. Мурнунда бир угланыышкынга санаттынган федералдыг программаларны өске угланыышкынче солуурунуң талазы-биле эдилге кылыры база негеттинер дээрзи чугаажок. Россияның Транспорт яамызының бисти деткивейн келген чылдагааннарының бирээзи бо деп бодаар мен, ажыл эмин эрттир хөй-дүр ийин. Тайылбыр саавырларга, ГЛОНАСС картазынга болгаш парлалга формадының картазынга дээш эдилге киирер чүүлдер-ле хөй.

ИТАР-ТАСС-тың корреспондентизи Виктор ХРЕБТОВ чугаалашкан.