28.02.2014
Ада-чурттуң камгалакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Павел Андреевич Тихоновка белек-селектиг аалдап чораан.
Ооң маадырлыг чоруу дээш республиканың баштыңының, Чазааның кежигүннериниң өмүнээзинден фронтучуга өөрүп четтириишкинни болгаш хүндүлелди ол илереткен. Чазак Даргазының оралакчызы Павел Андреевич-биле шайлап чугаалашкан. «Бистиң өгбевис – кайгамчык кижи-дир. Ооң улуг угаан-сарыылдыын болгаш сагыш-сеткилиниң сергээн бо кижи бедии-биле үнелей бээр. Ооң-биле хөөрежири солун болду. Бурган аңаа кадыкшылды ам-даа сөңнээр-ле болзун! Бистиң хоочуннарывыс – бистиң чоргааралывыс. Февраль 24-те ол 101 харлаар! Кайгамчык солун болгаш чуртталгага ынак боорун-на күзээр-дир мен» — деп, Анатолий Дамба-Хуурак ужуражыышкын соонда чугаалаан.
Павел Андреевич 1913 чылдың февраль 24-те Красноярск крайның Назаров районнуң Астат суурга төрүттүнген. Адазы — тараачын. Ооң ада-иези өске тараачыннар-биле кады 1918 чылда Тываже чорупканнар. Орукка оларны казактарның доскуул шерии тудуп алган. Колчактың отрядынче кирип алырынче эр кижилерни албадааш туруп берген. Олар ынаваска, эттеп-соп-даа турган.
Ооң түңнелинде 40 өг-бүлелерниң чүгле бежи Тываже улаштыр чорупкан.
Артканнары корткаш, өске черлерже тарай бергеннер. Павел Андреевичиниң ада-иези уруг-дарыы-биле Тывага келгеш, Шанактаровка суурга турумчуп алганнар. Ол дээрге Өөк хемниң бир адыры Тунук хемниң эриинде бичии суур. Ол суур ам чок. 1919 чылда 15-20 хире дээрбечилер Гагуль суурже халдааш, каш кижини өлүрүп каан. Ол дугайында тывалар Гагульдан 30 километр хире черде Шанактаровканың чурттакчыларынга дыңнаткан. Yш хүн болганда дээрбечилер Шанактаровкаже халдаар деп турарын тывалар суурнуң чурттакчыларынга дыңнаткан.
Суурнуң чурттакчылары дээрбечилерни кедей бергеннер, а бичии Павел авазы-биле Тунук хемниң эриинде ыяштар аразынга чаштынып чыткан. Дээрбечилер суурже 500 метр хире чоокшулап кээрге, кедеп чыткан тараачыннар оларны боолап эгелээн. Дээрбечилер дезипкеннер. Ол-ла хевээр дээрбечилер көзүлбес апарган.
Тихоновтар Усинскиже көже бергеннер. Ында база дүвүрээзинниг боорга, Шанактаровкаже дедир көжүп келгеннер. 1919 чылда Белоцарск хоорайга тулчуушкун болган. Щетинкин суурже бир солдатты чорудупкан, суурнуң чурттакчыларын ол үжүк-бижикке өөредип турган. Чурттакчылар бир ай иштинде номчуп, санап өөренип алырга солдат чорупкан.
1923 чылда Тихоновтарның өг-бүлези Успенкаже көже берген. Номчуп, санап билир Павелди башкызы ийиги класска өөредип каан. Оол аңаа ийи кыш дургузунда өөренгеш, 3 класс эртемниг апарган. Революция соонда Успенканың тараачыннарының чуртталгазы база белен эвес турган. Садыг безин чок,чүгле кыдаттарның садыг бүүзелери бар. Совет эрге-чагырга тургустунган болганда, амыдыралга бир-ле чүве болур боор деп, чурттакчылар идегеп турганнар. 1931 чылда Успенкага «Беш чылды 4 чыл дургузунда» деп колхозту организастаан. Бухгалтер херек апарган, а суурда эң-не дээре номчуп, санап билир кижи — Павел Андреевич. Ону Кызылдан келген башкылар өөредип эгелээн. Ооң соонда ол Шагаан-Арыгга ийи ай иштинде кыска хуусаалыг курска база өөренген. Колхозчуларның бирги съездизиниң делегады база болган. Съездиге Таня Комова-биле таныжып алган. Ооң соонда Кызылга келгеш, чолаачылар курузун доозуп алгаш, СовТувтранска ажылдай берген: септекчилеп, механиктеп, өйлекчилеп ажылдап турган. Кезек када Чазакка база ажылдаан. Совет элчин черинге ажылдап турда, 1942 чылдың февраль 15-те ону шеригже кыйгырты берген. Танкыларга удур 380 дугаарлыг полктуң составынче ону киирген. 1942 чылдың август айда полкту Ленинградтың 67-ги армиязынга каттыштырган. Неваның оң талакы эриин, Ладога хөлдү камгалап турганнар. Ленинградтың бүзээлелин буза шаап турда, тулчуушкуннар кончуг кадыг-дошкун болган. Yгер-бооларның шупту хевирлеринден боолап турган деп, фронтучу сактып чугаалаан. Кызыл арга деп черге аар балыглаткан. Балыын экиртир эмнээш, 1943 чылдың майда Кавказта Орджоникидзеже чорудупкан. Аңаа ол Иран кызыгаарындан Владикавказка, ооң улаштыр демир-орук-биле фронтуже чорудуп турган машиналарның камгалалын хандырар шериг кезээнге турган. Ол үеде Павел Андреевич биле элээн каш солдаттарны Иштики херектер яамызында Серовтуң оперативтиг бөлүүнче машиналары-биле кады дамчыдыпкан. Оон-на чечен болгаш калмык чоннарны чурттап турган черлеринден үндүр шөлүүр чөгенчиг херек эгелээн. Чеченнер биле калмыктарны демир-орук станциязынга чедир солдаттар сөөртүп турган. Павел Андреевичиниң чугаазы-биле алырга, ол бужар херекти көөрү каракка чаржынчыг.
Ооң соонда Тихоновту Москваже шилчиткен. НКВД-ниң автобаазазынга ажылдадып каан. Аңаа колдуунда тудугларга ажылдап турган. Тиилелгени Павел Андреевич Москвага уткаан.
Ада-чурттуң дайынының ордени, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», «Тиилелгениң дөртен чылы», «Тиилелгениң чээрби беш чылы», «Жуковтуң медалы», «Чепсектиг Күштерниң 50 чылы», «Тиилелгениң 60 чылы», «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 65 чылы», «ССРЭ-ниң чепсектиг күштериниң 70 чылы» медальдар дээш, өске-даа шаңналдар-биле ол шаңнаткан.
1945 чылдың төнчүзүнде Павел Андреевич шеригден халашкаш, Кызылче чанып келгеш, дайынче чоруур мурнунда чурттап турган квартиразы чок калган, ында өске кижилер чурттап турарын билип алган. Ам канчаар боор, ыяш кезип, тудуг материалдары тыптынып, боду бажың тудар ужурга таварышкан.
Машиналар чок болгаш, чолаачы ажылы тып алыры дыка берге болган. 1946 чылдың май айда харылзаа эргелелинге ажылдай берген. Аңаа 1973 чылга чедир, пенсияже үнгүжеге дээр ажылдаан: баштай чолаачылааш, ооң соонда харылзаачы апарган.
Чүс чыл ажыг чурттап чоруур салым-хуузунга Павел Андреевич Тихонов өөрүп орар. Кижи бүрүзү ол хире үр чурттаар салым-чаяанныг эвес.