Чуманы болдурбазы-биле Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгези баш-удур хемчеглерни ап турар

Кызыгаар чоогунда чыдар кожуун, сумуларның девискээринге өрге-күжүген, тарбаганнар аразынга чума аарыы бо-ла илереттинип келир. Бир эвес аарыг амытаннарга дээп, эъдин чиир болза, кижиже халдай бээриниң айыылы улуг. Аарыг өрге-күжүгенге, тарбаганга дээп, оларның эъди-кежин союп, бузуп турар үеде холун кезип алган таварылгада, балыгже чуманың вирузу дораан кире бээр. Ук аарыг дыка дүрген нептереп, долган­дыр кижилерже халдай бээр дээр­зин эпи­демиолог эмчилер тайылбырлап турар. Ол ышкаш чедир хайындыртынмаан тарбаган эъдин чиирге, база чума аарыы­ кижиже халдай бээр.

Чумага удур ажылдап турар специалистер ук девискээрниң өрге-күжүгенинден анализтерни алгаш, Иркутск хоорайже чума бар-чогун илередири-биле чорудуп турар. 10 өрге-күжүгенниң аразындан 3–4 амытанда чума бары илереттинип келир дээрзин эпидемиолог эмчилер дем­деглеп турар.

Чуманың нептереп болгу дег айыылдыг девискээрлеринге Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа сумузу болгаш Деспен деп чер хамааржыр. Ук аарыгны болдурбазы-биле үстүнде айыттынган девискээрлерниң чурттакчыларынга тарылга ажылдарын Тес-Хемниң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчилер бригадазы Буян Маадыр-оол, Милана Бумбажай, Оюмаа Санчат олар ажылдап эгелей бергеннер. Оон аңгыда, Арга-арыг ажыл-агыйының, Онза байдалдар яамызының, Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң сумуларже, малчын турлагларже док­таамал үнүүшкүннер кылып турар эмчилерни чумага удур тарыыры албан негеттинип турар. Кожууннуң төп эмнелгезинден аңгыда, О-Шынаа сумузунда чумага удур база бир бригада ажылдап турар. Кожуунда ук аарыгга удур ниитизи-биле 2 бригада ажылдап турары ол. О-Шынаа болгаш Деспенниң девискээринде ниитизи-биле 328 кижини чумага удур тарыыр сорулга салдынган. Оларның 72-зи бичии уруглар, 256-зы улуг улус. Тарыдар улустуң 80 хуузу Деспен деп черде, а артканы О-Шынаада болуп турар.­

Аарыг­ны болдурбазының эң-не бүзүрелдиг аргазы – чумага удур тарылганы чурттакчы чонга чорудары деп санаттынып турар.
Чумадан камгаланырының бир аргазы – чонга ук аарыг­ның айыылының дугайында тайылбыр ажылын чорудары. Тарылга ажылы чорудуп тургаш, база өске-даа үелерде Тес-Хем кожууннуң эпидемиолог эмчилер бригадазы чонга лекцияларны, чугаалажыышкыннарны эрттирип турар. “Чумадан аарывас деп бодаар болза, өрге-күжүген, тарбаганга дээп, ону тутпас, оларның эъдин чивес болза эки. Боттарывыстың кадыывысты камнап, чогуур дүрүмнерни сагып көрээлиңер” – деп, Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчизи Буян Маа­дыр-оол кыйгырыгны салган.

Чурттакчы чонга тайылбыр кылыр мурнунда, бир дугаарында, эмчи кижи ооң дугайында билиглер-биле чепсегленген болуру чугула. Ынчангаш Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезиниң эпидемиолог эмчилер бригадазы 2021 чылда Моол Республиканың эмчилери-биле кады өөре­дилгени база эрткен. Аңаа аарыг кижи тыпты берген таварылгада аарыгның демдектерин шын илередирин, чүнү канчаарын базым санынче шуптузун өөреткен. Оон аңгыда, Тес-Хемниң эпи­де­миолог эмчилеринге чумадан камгаланыр костюмну канчаар шын кедерин, аараан­ кижиниң өрээлин аарыг улаштыр таравазы-биле, кан­чаар аңгылаарын, дериирин өөреткен. Олар бир чылда ийи катап билиг бедидер курстарны база эртип турарлар.

Эпидемиолог эмчилерден аңгыда, мал эмчилери, тус черниң чагыргазы, ОБЯ, полиция­ ажылдакчыларын база айыылдыг байдал тур­густунуп келген таварылгада чүнү канчаа­рын өөредип турар.
Чумадан аарый бергенин канчап билип калырыл деп айтырыгга Тес-Хем кожууннуң эпидемиолог эмчизи Буян Маадыр-оолдуң тайылбыры мындыг: “Бирээде, эът изиир, сулараар, шагзыраар, бестер ыжар. Тываның девис­кээринде бес чумазының эът-кешке шивишки үнер хевири, өскээр чугаалаарга, “бу­бонная чума” бар болуп турар. Шивишки бүрүзү база аңгы болур. Ону чүгле инфекционист эмчи тодарадыр. Ук аарыгны эге чадазында илереткеш, эмнеп кааптып болур, а кажан үезин эрттирип алыр болза, ол кончуг айыылдыг”.