Байкал хөлдүң эриинге

Бурят Республиканың төвү Улан-Удэ хоорайга культура, кадык камгалал, өөредилге, массалыг информация чепсектериниң адырларынга информастыг технология-лар сайзыралының аргаларының дугайында сайгарар сорулгалыг «Байкалдың информастыг чыыжы-2013» деп хемчегге киржири-биле редакциядан чөпшээрелди база деткимчени алганымдан бээр таптыг-ла үш хонганда Кызылдың «Буян-Бадыргы» аалчылар бажыңының чанындан бичии автобуска олурупкаш, «Улан-Удэ кайы сен?» дээш, тутсупкан мен. Автобустуң соңга өттүр төрээн черимниң семдер көк тайгалары, чиңгир ногаан арга-арыглары, дээрже шаштыгып үнгүлей бергилээн харлыг баштыг ак-көк сыннары шокараңнагыладыр эртип турду. Удатпаанда Хакас Республиканың девискээринге халыткаш, дараазында Красноярск крайның оруктарында киискидип чоруп ор бис. Автобустуң мотору үзүктел чок, бир дески аян-биле хөөмейлээнзиг дагжап, соксаал чок шимчеп чорду. Орук ара чемненир черлерге доктаап, дыштанып ап чорааш, Иркутск хоорайга июнь 16-да кежээкиниң 11 шакта кирип келдивис. 30 шак хире дургузунда олуруп алгаш, орук эртип деп чүве амыр эвес, ынчангаш «Иркутск хоорай биле Улан-Удэ аразы база чоок эвес, барык 430 ажыг километр болгай» деп чолаачы чугаалаарга, иштимде «Аа, Богда, картага көөрге ийи республика көңгүс кожа чыдар болчук, кандыг кончуг узун орук апарды бо…» деп бодап, шылаанымдан арай хөөн чок чоруп ор мен. Соңгадан кайгаар дээрге-даа, дүне болгаш чүү-даа көзүлбес, дээрде чартык дээрбек дег ай чүгле: «Ажырбас, узун орук удавас төнер» деп көгүткензиг эдерип чорду. Даң хаяазы даглар бажынга дээр-дегбес чорда, янзы-бүрү оттар-биле чайнап чыраан Улан-Удэ хоорай көстүп келди. Мээң бөлүүмнүң удуртукчулары Туяна биле Алена телефон дамчыштыр дугурушканывыс езугаар демир-орук вокзалындан мени уткуп алдылар. Чугаакыр, эвилең-ээлдек бурят кыстарның аайы-биле шылап-могааным дораан уттундура берди. Өске хоорайлардан келген коллегалар-биле кады автобуска олурупкаш, термоста изиг шайны чооглавышаан, «Сагаан Морин» аалчылар бажыңынга чедип келдивис. «Сагаан Морин» дээрге «ак аът» дээн чүве-дир. Ооң уржуундан ийикпе, аалчылар бажыңының оран-савазын-даа, өрээлдерин-даа ак өңнү колдадып тургаш, дерээн. 38-40 шак иштинде чыдын чок, орукка чораан кижи ак-ак булуттарга дөмей, хоюг, чымчак сыртыкка башты салгаш, чоорган-биле шугланыптарга, тааланчыын канчаар ону. Кум кынган дег болганымда, турар үени медеглеп, телефонум алгыра берди. Улаштыр удуксаар деп чүвемни, ынчалза-даа ол хүнде болур хемчеглерни сактып келгеш, эрестиг тура халыдым. Оларның бирээзи — Иволга хүрээзинче баары. Ону карак-биле көрүп, чүдүп-тейлеп алыры дег онза чорук буддисчи кижи бүрүзүнге улуг аас-кежик дээрзи билдингир. Июль 17-ниң эртенгиниң 10 шакта ийи улуг автобустарга олурупкаш, экскурсияже аъттаныптывыс. Хүрээге чедир биске Бурятияның, ооң чонунуң төөгүзүнүң, археологтуг тураскаалдарының дугайында республиканың билдингир эртемденнери солун тайылбырларны кылдылар. Саадаваанда Иволга хүрээзинге чоокшулап келдивис. Анаа туристерге база өске шажын-чүдүлгелиг кижилерге Иволга хүрээзи делегейде бар, хөй солун чүүлдерниң бирээзи болганы магатчок. А меңээ ол шуут аңгы делегей ышкаш сагындырды. Хүрээниң девискээринге кижи ала-чайгаар оожургап, сагыш-сеткил ханып, мага-ботче онзагай, хуулгаазынныг күштер сиңнигип, арыгланып чиигей берген ышкаш болур, экизин канчаар ону. Ол хире эптиг арга турда лама-башкы-биле ужуражып, тарина номчудуп, тейлеп алыр дээш экскурсиядан аңгыланып алгаш, бир бажыңчыгашка кирип келдим. Ында башкы-биле Тывага өөренген аайым-биле: «Экии, башкы!» — деп мендилежиримге: «Кым дидиңер?» — деп айтырды. «Орус дылда «Учитель» дээн тыва сөс-түр, ийин» — дээримге: «Оо, солун-дур. Маңаа өөренип турган тыва оолдар каш хүн бурунгаар чана бердилер. Кончуг-даа кызымаккай, чүткүлдүг улус» — деп оларны мактады. Ном-судур соонда башкы-биле ба-йырлашкаш үнүп кээримге, өөрүм шагда автобустарда олурупкан: «Чаңгыс силерни манап турдувус азы маңаа хуурактап артып каар дээн кижи боор бе? деп бодадывыс ышкажыл» — деп баштактандылар. Хүрээден дедир ээпкеш, «Алтаргана» дээр кафеге доктаап дүштедивис. Өг хевирлиг оран-саваның дөрүнде Чиңгис-Хааның овур-хевирин сиилбип чураан хөм хевисти азып каан, а долгандыр куштар болгаш черлик дириг амытаннар дүрзүлерин тургускан. Бир-ле тывызыксыг, чамдыкта сезинчиг-даа… Аңаа хойнуң чымчак эъди салдаан үстүг мүн, чигирзиг боовадан аңгыда, бурят буузаларны чоогладывыс. Меңээ бо амданныг аъш-чем элдептиг эвес, а өскелер оларны: «Бир дугаар амзап тур бис» деп чугаалап, канчаар чиирин аайын тыппайн турдулар. Чамдыктары: «Чемненирин кызыгаарлаан чурумнуг бис, а бо дээрге ижин-хырынга дыка аар чемнер-дир» — деп чугаалап турза-даа, чаагайынга шыдашпайн, чаактарын бопуңнадыр чип олурдулар.

Сагыш-сеткилди сүүзүннүг тариналар-биле, мага-ботту чаагай аъш-чем-биле тоттуруп алган улус чүү боор, чыыштың кол кезээ — байырлыг ажыдыышкынче омак-сергек, бедик хөөннүг чоруптувус. Айыткан шакта Бурятияның опера болгаш балет театрынга барып, ооң кол залынга олуттарны ээлептивис. Россияның үжен ажыг регионнарындан база Моол күрүнеден ниитизи-биле 400 ажыг журналистер, эртемденнер, күрүне ажылдакчылары чыглып келген. Оларның шуптузунга Бурят Республиканың Баштыңы Вячеслав Наговицын, БР-ниң Улусчу Хуралының даргазы Матвей Гершевич, РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыдының оралакчызы Алексей Волин дээш, өскелер-даа байыр чедирип, үре-түңнелдиг кады ажылдажылганы күзедилер. Ооң соонда республиканың алдарлыг артистериниң киржилгези-биле танцы-самныг, ыр-шоорлуг, хөөмей-сыгыттыг концертти бараалгатты. Бурят самчы оолдарның чоргааралдыы, а кыстарның херээжен кижизии сиңген танцыларны көөрге, чараш-ла-дыр. Ынчалза-даа «Чамбы-дипте алдар-ады чаңгыланган ТР-ниң күрүнениң «Саяннар» ансамблиниң «Ээлдек шыңгырааш» танцызынга болгаш тываларның кымга-даа дөмейлешпес тускай хөөмей-сыгыдынга чүү-даа деңнежип бырашпас-тыр» деп бодап, төрээн черим Тывамны улуг хүндүткел-биле сактып олурдум. Чыыштың байырлыг кезээниң төнчүзүнде шупту театрдан үнгеш, ооң чанында фонтан чанынга бурят национал идик-хептиг чараш кыстарның чыскаалын сонуургавышаан, күзел бижээн корабликтерни дээрже ужуттувус. Кежээ Бурят Республиканың Баштыңының адындан белеткээн албан-езу хүлээп алыышкынынга бардывыс. Аажок улуг, ыяштан туткан ийи каът «Гранд Юрта» дээр өгге шайлап, республиканың ыры болгаш танцы-сам национал ансамблиниң артистериниң көргүзүглерин магадап көрбүшаан, бот-боттарывыс аравыста хөөрежип, буряттарның ниити самы «Ехорну» чаңгыс демниг тептивис-даа. Солун кежээ оттуг шоу көргүзүү-биле төндү.

Июль 18-те чыыштың «МИЧ» бөлүүнүң ажылчын кезээ БР-ниң Чазак Бажыңынга эгелээн. Аңаа МИЧ адырында билдингир Интернет-редакторлар Всеволод Пуля, Олег Гант «Массалыг информация чепсектери чүге IT-компанияларже шилчиир ужурлугул?», «МИЧ-тиң амгы болгаш келир үези: медиа бизнестиң трендилери база херек кырында байдал» деп семинарларны эрттирди. Оларның чугаалап турары-биле алырга, удавас МИЧ-тиң шупту хевирлери Интернет хевиринче шилчиир. Бо талазы-биле киржикчилер удурланышкак туруштарын илередип, изиг-изиг маргыштывыс-даа, ынчалза-даа чаңгыс түңнелге келдивис: Россия, регион, район-даа чергелиг солун-сеткүүл, радио, телевидение амгы үе-биле деңнежип, бурунгаар хөгжүүр апаар. Аңаа чергелештир чаңчылчаан ажыл-чорудулганы шуут чок кылырының дугайында чугаа чорбайн турарын, а «бирээ чаа чүүл өскезинге шаптыктавас» дээрзин специалистер айтып, амгы үеде хүнден хүнче Интернет нептереп, улуг-биче кижилерниң амыдыралының адырылбас кезээ болу бергенин демдеглеп, бо хевирге ажылдаары ала-чайгаар негеттинип, чайлаш чок апарганын чугааладылар. Барык дүъшке чедир үргүлчүлээн «изиг» өөредилге соонда Забайкалье чоннарының ажык дээр адаанда этнографтыг музейинге экскурсиялап, бурунгу үелерже эглип, ынчангы кижилер кандыг оран-савага чурттап база кандыг ажыл-агый чорудуп турганын сонуургадывыс. Бедик, ногаан пөштер, дыттар, хадыңнардан бүткен черниң агаарын харамдыгып тынмышаан, экскурсоводтуң сагыш-сеткил хаара тудар тайылбырын дыңнап чоруурга, шынап-ла, каш чүс чылдар дедир ужугуп чоруй баргаш, ол үениң чурттакчылары-биле кады чоруп турган ышкаш болчук.

Ол-ла музейниң девискээринге «Эрын гурбан наадан» деп национал байырлалдың үзүндүзүн биске таныштырды. Байырлалдың үш кол маргылдаазы – ча адары, хүрежири, аът чарыштырары. «Буряттарның аразында бо спорт хевирлеринге чүгле Россияда эвес, а бүдүн делегейде алдаржаан спортчуларывыс эңдерик» деп удуртукчу чоргааралын чажырбайн чугаалап турду. Ча адарынга спорт тергииннери көргүзүглерни күүсеткен соонда, Красноярск, Липецк, Иркутск хоорайның журналистери база күжүн шенештилер. Красноярскиден аныяк кыс Олесья ийи эр удурланыкчыларынга бичии-даа арга арттырбайн, арыы-биле тиилеп үндү. Дараазында хүреш маргылдаазынга Москва, Брянск, Чита, Барнаул, Курган хоорайларның журналист мөгелери киришкен. Оларның аразында Мос-квадан Асия дээр кыс мөге база бар. Бурят оолдарның хүрежин кичээнгейлиг көрүп, билип алгаш, аалчылар боттарының аразында ойнап эгеледи. Маңаа кым шүглүп, эзир самын күүсеткен деп бодаар силер? Ийе, Москвадан — Асия Бис-куп. Херээжен кижини хүндүлеп, ооң-биле ойнай-сылдай хүрежип, аңаа тиилелгени чайлап берген эр кижилерниң чаагай чоруун кижи чаптап, деткиир дээрден башка, чүү дээр ону.

Байырлалдың башкарыкчызы аът чарыштырар маргылдааның эгезин чарлап, кончуг чараш, бедик сынныг, кылагар, кара аъттар чанынче бисти чалады. Оларны мунган кыстарның аъттарны ыяш херимнерни артадыр шурадып, аъттың маңының янзы-бүрү хевирлерин бараалгадып турарын көөрге, аянныын, көрүштүүн. Оон соонда: «Хүндүлүг аалчыларывысты база маргылдаага киржири-биле чалап тур бис. Олар дээрге Усть-Ордын хоорайның чурттакчызы Сергей Клинников биле Тыва Республиканың төлээзи, эң дидим кыс Азияна Тау-дур» дээрге, кезек када аңгадай берген тур мен. Оон харын дүүн удуртукчувус Туянаның: «Аът мунуп билир сен бе?» — деп айтырыынга менээргеп: «Тыва кижи аът мунуп билбес деп чүве турбас-тыр, ийин. Ынчанмайн канчаар, мунуп билир мен» деп харыылааным бажымга «чык» кире дүштү. Сергей биле менден өске аътче чагдаар күзелдиг кижилер чок болган чүве-дир. Че, ам канчаар, адыш часкаашкыннарынга үдеттирип алгаш, инструкторларның чанынга чеде бердивис. «Аътты эзертээш, дуу чагыга чедир халыткаш, дедир ээп келгеш, эзерин сояр силер» дээш: «Че-ве!» деп командылады. Тыва аъттар колдуунда чавыс, бичежек болур ышкажыгай, а меңээ таварышкан аъттың бедиин чүү дээр силер. Чогум аът мал-биле чоок таныш, каш чылдар бурунгаар мунуп-даа турган мен, ынчангаш ону улуг бергедээшкиннер чокка эзертээш, халыткаш келгеш, эзерин дедир союп кааптым, а үе талазы-биле Сергейге мурнадыптым. Ынчаар төрээн черим адын баксыратпайн, маргылдаага төлептиг киржип, коллегаларым аразынга «Азияна — всадница» деп шолага-даа чединдим.

(Уланчылыг).

Азияна Тау.
"Шын" солун № 87 2013 чылдың июль 30.