С.Б. Пюрбюге мөгейиг

Бо хүннерде чечен чогаалдың мөгейикчилери тыва улустуң эң-не Ыдыктыг кижилериниң бирээзи, Тываның Улустуң чогаалчызы С.Б. Пюрбюнуң 100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар. Төрээн чуртун, Улуг-Хемни, Кызыл хоорайны чогаалдарынга мөңгежиткен алдар-аттыг шүлүкчү, өткүт үннүг ыраажының юбилейин Тывага эртер Россия чергелиг улуг байырлалдарның бүдүүзүнде демдеглеп эрттирип турарывыста ханы символиктиг утка бар. Чүге дээрге Тываның-даа, Россияның-даа 100 чылда эрткен төөгүлүг оруу – чаартылгалары, чедиишкиннери-биле чергелештир хажыдыышкыннары, чидириглери – С.Пюрбюнуң салым-чолунга, чогаадыкчы ажылынга дорт салдарлыг болган.

Баштайгы тыва интеллигенцияның шылгараңгай төлээзи – бойдустан салым-чаяанныг, угаан-сарыылдыг, ханы эртем-билиглиг, хостуг-чоргаар аажы-чаңныг С.Пюрбюнуң бүгү чуртталгазы эң-не шынчы, ак сеткилдиг, чонунга сеткилинден бердинген кижиниң чурттап эрткен оруу деп чүвени ооң чогаадыкчы болгаш күрүне албан ажылынга кылган ижиниң үре-түңнели бадыткаан.

Улуг чогаалчыларывыстың дугайында чүгле юбилейлер үезинде сактып кээривис бистиң чаңчылчаан «аарыывыс» болу бергенин миннир апаар бис. Ындыг-даа болза төөгүге исти арттырып каар парлаттынган ажылдар болгаш өгбелерге мөгейиг — келир салгалдарга үнелиг. С.Б. Пюрбюнуң чогаалдарынга үнелелди колдуунда ооң үежилери – эртемденнер: А.К. Калзан, Д.С. Куулар, М.А. Хадаханэ, чогаалчылар: К-Э.К. Кудажы, Ю.Ш. Кюнзегеш болгаш өскелер-даа берген. Ооң дугайында архив материалдарын база тускай монографияны В.С. Салчак үндүреринге белеткеп турар. С.Пюрбюнуң 80 харлаан оюнда А.А. Даржай «Аян тудуп чедип келдим» (1993ч.) деп ооң чыынды номун чырыкче үндүрген. Чаа факт-барымдааларлыг, чөптүг үнелелди А.А. Даржай чогаалчының 90 харлаан оюнда «Чалча-даа эвес, хөдел-даа эвес мен» (2003ч.) деп чүүлүнге парлаан. Ол-ла чылын К-Э.К. Кудажы «Бичии улустуң улуг оглу» деп чүүлүнге чиге метафораны ажыглап, мынчаар үнелээн: «С.Б. Пюрбю дээрге, кыдыг-кызыгаар чок хажыр далайда эштип чоруур, сугга дүшпес айсберг-дир. Ооң чогаалдары тыва литературада эң аар деңзилиг болуп турарлар…». С.Пюрбюну айсбергке дөмейлээни дыка-ла тывызык. Айсберг деп овур-хевирде ажыттынмаан чажыт уткалар ам-даа хөй деп болур… С.Пюрбюнуң чогаадыкчы ажылы хөй талалыг боордан аңгыда, кедергей ыракшылдыг, бурунгаар көрүш сиңген шынарлыг.

С.Б. Пюрбю – шүлүкчү, очулдурукчу, драматург, прозачы, чогаал теоретиги, күрүне ажылдакчызы. Ол баштайгы өөредилге номнарының кол тургузукчуларының бирээзи, ТАР-ның Министрлер Чөвүлелиниң чанында уран чүүл комитединиң удуртукчузу чораан. Чогаалчыларның, композиторларның, чурукчуларның чогаадыкчы эвилелдерин тургускан, Культура яамызының чанында Улусчу чогаадылганың методиктиг төвүн ажыткан… Улуг үре-түңнелдиг ажыл-иштиң таваан салышкан, тыва культураның, уран чүүлдүң шылгараңгай организакчызы, чоннуң езулуг-ла ачы-буянныг оглу бооп төөгүге артар. С. Пюрбюнуң бо бүгү ачы-хавыяазын барымдаалааш, чогаалчының 80 хар оюн таварыштыр 1993 чылда Улусчу чогаадылга бажыңын ооң ады-биле адааны чөптүг шиитпир болган: эде тургустунуушкун чылдарында Политчырыдыышкын бажыңының – культураның кол одаа – Улусчу чогаадылга бажыңы апарганында, алдар-сураглыг чогаалчывыс С.Б. Пюрбюнуң адын тывысканы-биле болганы билдингир. Ол атты кым-даа эде көрбээнде, билдинмес чылдагаан-биле ап каапканы элдеп. С. Пюрбюнуң хүндүлүг адын катап эгитпес болзувусса, эрткен үезин уткан манкурттарга дөмейлешкек чон апарып болур-дур бис.

2. «Демир үжүүң шоюкпазын, чидиг чорзун – 

Чоннуң мерген угаанынга шалып ап чор…»

С.Б. Пюрбюнуң чогаалдарының хевирлеттинип тургустунарынга ийи кол шимчедикчи күш үндезин дөс бооп, улуг салдарлыг болган. Ол болза тыва улустуң аас чогаалын чедимчелиг ажыглааны база орус болгаш даштыкы классиканы очулдуруп эгелээни. Чогаалчының хөй угланыышкынныг чогаадыкчы ажылының чүгле чаңгыс талазынга доктаап, ооң ыры апарган шүлүктериниң улусчу үндезин дөстерин допчулап сайгарарын оралдажып көрээлиңер.

С. Пюрбюнуң тыва аас чогаалынга сонуургалы, ылаңгыя улустуң ырлары биле кожамыктарга ынаа ооң үнген дөзү, чер-чурту, өгбелериниң кижизидилгезинден өзектелип тывылган.

Шаандан тура тыва чон Улуг-Хем унун өске черлерден онзагайлап, «кожамык чурту» дээр чораан. «Кожамык Хайыракандан үнгеш, Чаа-Хөлге хонгаш, Булуң-Теректээш, Чадаананы куду бадыпкан…» деп диригжидип чугаалажырлар.

Солун чүве чүл дээрге, Тываның сураглыг тоолчулар чурту болур черлерге улуг-түлүштерниң Өвүр-Торгалыг, адыг-түлүштерниң Ары-Торгалыг, ооң кавызында девискээрлер хамааржыр. Тываның ийи улуг чогаалчылары – С.А. Сарыг-оол улуг-түлүш, С.Б. Пюрбю адыг-түлүш ук-ызыгуурлуг болганы база анаа-ла таварылга эвес хевирлиг.

С.Б. Пюрбюнуң ачазы Адыг-Түлүш Баккыстай ядыы аңчы кижи, төрелдеринден Келдир-Базыр деп кижи аажок чечен, баштак кижи чораан деп В.С. Салчакка медээ берикчилери херечилеп чугаалаан. Пюрбю Улуг-Хемниң Эъжимге төрүттүнгеш, чалыы назынында аныяктарның кожамыктарын, ойтулааш ырларын дыңнап өскени чигзинниг чок. Тос харлыындан эгелеп Эъжим хүрээзинге хуурактап, он ийи харлыындан Кыргыс Чамзы-Мээрең деп бай кижиниң аалынга моол бижикке өөренип чораан үези ооң дылдарга сонуургалын, эртем-билигже чүткүлүн хевирлээн.

Улустуң ырларынга, кожамыктарынга онза сонуургалы чогаалчының уран сөстү шинчилээринге сундулуундан база көстүп келген. Ол сонуургалының көскү херечизи 1939 чылда тургусканы «Аныяк чогаалчыларга дуза» деп номунда аас болгаш чечен чогаалдың теориязын эң-не баштай шинчилээни болур. Улуг чогаалчы апарган үезинде «Тыва аас чогаалы» (1976ч) деп коллективтиг авторларның тургусканы эртем номунга «Ырлар» деп кезекти бижээн. Ол шинчилелинге С. Пюрбю улустуң ыры, кожаң, кожамык деп жанрларын тодарадып, тема аайы-биле бөлүктеп, уран-чечен онзагайларын ажыткан. Бо нарын ажылды ол бодунуң база өске-даа чыыкчыларның (Н.Ф. Катанов, В.В. Радлов, Н.А. Аксенов, М., К. Мунзуктар, Ю.Ш. Кюнзегеш) чыгганы материалдарга даянып тургаш бижээн.



3. «Чаңгыс өнчүм – уян ырым»

Чогаалчы кижиниң кол арттырып каар өнчүзү чогаалдары болур. Чоннуң сагыш-сеткили ырыга чиге болгаш өткүт илереттинер болганындан ийикпе, С. Пюрбюнуң ыры апарган, чон аразынга калбаа-биле нептерей берген шүлүктери ооң байлак өнчүзүнде онзагай черни ээлеп турар. Ю.Ш. Кюнзегештиң «Чаңгыс өнчүм – уян ырым» деп чиге шүлүктээн одуруунуң-даа, «Сагышты ыры-биле ажыдар, чаяанны ажыл-биле ажыдар» деп тыва улустуң үлегер домааның-даа кол утказы ында хевирлиг.

С. Пюрбюнуң ыры апарган шүлүктериниң хөй кезии улустуң ырларындан, кожамыктарындан үндезилеттинген болгаш тыва поэзияда быжыг дазылдыг, бот-тускайлаң национал шынарлыг чогаалдарга хамааржыр. Оларны үш бөлүкке чарып болур: 1) кожаң аянын дорт ажыглаан шүлүктер: «Халап болур», «Анчыг чаңың билбээн мен», «Аскым берген карам херек»; 2) улустуң ырларын өттүнген шүлүктер: «Чүнү бодап ор сен, уруг», «Уттур эвес», «Авайымны», «Хопка кирген дивес силер»; 3) улустуң ырлары биле кожамыктарны литератураның поэтиктиг аргалары-биле сайзырадып чогааткан шүлүктер.

Yшкү бөлүкке хамааржыр шүлүктерни улуг салгалдың барык тыва кижи бүрүзү билир дизе, хөөредиг болбас боор. Оларга тодаргайы-биле доктаап көрээлиңер.

Чоннуң ынак ырлары апарган шүлүктерин С. Пюрбю чогаадыкчы ажылының янзы-бүрү үе-чадаларында үзүк чокка, чоорту сайзырадып бижип келген: «Айлаң-кужум» (1946ч.), аялгазы Саая Бүрбээнии; «Дембилдей» (1949ч.), аялгазы Саая Бүрбээнии; «Күскү сесерликке» (1954ч.), аялгазы Солаан Базыр-оолдуу; «Кадарчының таалал ыры» (1959ч.), аялгазы Донгак Шактарныы; «Аныяк кадарчының ыры» (1965ч.), аялгазы Дамба Хүреш-оолдуу; «Алды айның дүнезинде» (1971ч.), аялгазы Александр Ондарныы дээш, оон-даа өске.

Бо шүлүктерниң кол ылгавыр шынары – аас чогаалдан үндезилеттинген тыва шүлүк чогаалында бот-тускайлаң национал менталитеттиң илередикчизи болур чергележилге (параллелизм) аргазын билдилиг ажыглаанында. Кижиниң иштики делегейин бойдустуң чурумалдары-биле деңнеп көргүзер бо улусчу арганы С. Пюрбю шүлүктеринге улам ханыладып, кижиниң сагыш-сеткилин ажыдар эң-не нарын, чараш уран-чечен чепсек кылдыр сайзырадып шыдаан.

Маңаа чүгле чаңгыс чижекке дөмей уткалыг овур-хевирлерни канчаар сайзыратканын деңнештирип көрээлиңер.

Кожамыктардан:

Чанар кушта / сайлык чараш (8)

Чавагалыг / кыстар чараш (8)

Келир кушта / хектер чараш (8)

Кежегелиг / кыстар чараш…(8)

Кудуруунда / уялыгны – (8)

Хуваланы / мунуксаар мен. (8)

Кулаанайда / сыргаларлыг –(8)

Кулугурну алыксаар мен… (8)


Улустуң ырындан: 

Бүлүртүңде / сылдыс караа - (8)

Бүлделчиңнээн / карам караа (8)

Караңгыда Y сылдыс караа – (8)

Каттыраңнаан Y карам караа… (8)


С.Б. Пюрбюнуң шүлүк-ыры:

Алды айның дүнезинде (8)

Саарылган айның чырыын / узуп аайн бе? (11-12)

Айдың дээрниң мөңгүнүнден(8)

Чавага соп, чаъштарыңга / өрүп бээйн бе? (12)



Күзүнгү дег, аяс дээрден (8)

Хүннүң чырыын адыш долдур / дозуп аайн бе? (12)

Чыжыр алдын херелдерден (8)

Сыргалар соп, белек кылдыр / сеңээ бээйн бе? (12)

Айдан, хүнден шуткуп сиилбээн (8)

Алдын, мөңгүн белектерим / албайн баадың (12)

– Чүү-даа чүвээ урам чок-тур,(8)

Чүгле чаңгыс чүрээң бер – деп / ээрештиң. (11-12)

Өртемчейде кайда-даа чок, (8)

Өртээ турбас белээм барын / билбээн-дир мен. (12)

Чүден артык ховар белээм – (8)

Чүрээм-биле айны, хүннү / эжеп берейн.(12)

Yстүнде көргенивис кожамыктарда болгаш улустуң ырында кижи биле бойдустуң аразында деңнелге чеже-даа чиге, чараш болза, ону чаңчылчаан 8 ажык үннүг, 4-4 одуругларлыг улусчу хемчээл-биле дорт илереткенин эскердивис. С. Пюрбю шүлүүнде ол-ла чергележилгениң овур-хевирлерин (чавага – айның чырыы, сыргалар – хүннүң чырыы, белек – чүрек…) бодунуу-биле сайзырадып, лириктиг маадырның сагыш-сеткилин онзагайы-биле илередип, одуругларның хемчээлинге 8, 11, 12 ажык үннерлиг одуругларны база тускай ритм, цензураны киирип чаартканын көрдүвүс. Шүлүкте аныяктарның ойтулааш ырында чижип кожаңнааны ышкаш диалог хевирин кииргени база солун.



5. «Улуг аттыг, чаагай аттыг дидиртир мен…»

С.Б. Пюрбюнуң ыры-шүлүктериниң кол темазы – ынакшыл. Бо дээрге чогаалдарының чүгле эвээш кезии-дир. Ооң өске-даа шүлүктери («Дуруяалар чанып турда», «Орукка», «Сөглеттинмээн ынакшыл»; «Чарылбазым чалыы назын»); шүлүглелдери («Чечек», «Күзел»); очулгалары (А.С. Пушкинниң «Евгений Онегини», В. Шекспирниң «Ромео Джульеттазы») С. Пюрбю ынакшылдың ындынныг ыраажызы дээрзин херечилеп турар-дыр. Ынчангаш С. Пюрбюнуң чогаалдарында шүлүк жанры кол черни ээлеп турар. Ол шүлүкчү боорда, тергиин лирик. Ынакшылдың мөңге темазын чогаалдарынга чүгле улуг чогаалчы эчизинге чедир ажыдып шыдаар дээрзи билдингир.

Ынакшыл темазы С.Б. Пюрбюнуң чогаадыкчы ажылында база бир утканы илередип турары-биле тывызыксыг. Оларда тускай чажыт агым бар деп бодалды тыва шүлүк шинчилекчизи У.А. Донгак бодунуң ажылдарында илереткен. Тодаргайлаарга, доктаамал хемчээлдиг уран-чечен сөс каттыжыышкыннарын («поэтиктиг константыларны») автор шүлүктеринге доктаамал киирип турар. Оларга «алыс шын», «чырык бодал», «чүлдү чүрек», «чүглүг күзел» дээн чижектиг оон-даа өске уран сөстер хамааржыр.

Чогаалчы бодунуң чурттап эрткен каржы-дошкун, сезинчиг чылдарында чөптүг эвес кызагдалды чүктеп эртсе-даа, удурланган туружун дорт, ажык илеретпес болганының хараазы-биле, ындыг чажыт арганы ажыглап, элдээрти илереткени ол деп билдинер. Чижээ, «Күзел» (1954) деп лириктиг шүлүглелинде Күзел деп кыстың овур-хевири дээрге, лириктиг маадырның бодунуң Күзели-дир. Азы «Күзелдер» (1962ч) деп шүлүүнде база хөй утканы киирген. Кижиниң чуртталгага ынакшылы, алыс шынга бүзүрели, чаныш-сыныш чок тура-соруу ооң чүглүг күзелиниң ачызында албан болдунар дээрзин элдээртип бижээн: «кавайлыгга өпей ыры болуксаар мен», «амырактар болчагларын эргиксээр мен», «кадарчылар одагларын кезиксээр мен», «чымыштыгның ийи холу болуксаар мен»; «ынакшылым, өшпес одум – сарыым Күзел, ажыл-ишке, күжүм холум кошкатпадың», «чыккылама тос-тос соогу хаарза-даа, чыннып чоруур өшпес одум – сен сен, Күзел. Сыыладыр калчаа шуурган сыгырза-даа, чырык хүнүм, мөңге чазым – сен сен, Күзел….».

Ынакшылды ыдыктаан ындынныг шүлүктериниң чажыт утказы келир үениң кижилеринге, салгакчыларга ажыттынар деп идегелин чогаалчы дараазында одуругларынга илереткен:

«Сагыжымда сорбуланып

артып калган

Ырмасынчыг чылдар чораан.

Шаажылаткан,

хоптатканның актыын адап,

Эчис шынын бөгүн тыпкан –

Салгакчылар доруккаштың

чоргаарланыр.

Эрги черзи –

орук моондаан

Шагның холу чидир сыйбап

эдер ыйнаан…»

С.Б. Пюрбю бодунуң өлүм чок чогаалдары-биле, ооң аразында ыры апарган шүлүктери-биле, 100 хар харлаан оюнда биске база катап аян тудуп чедип келгени бо-дур.

Улуг орус шүлүкчү А.С. Пушкинниң «Тураскаал» деп шүлүүнде С.Б. Пюрбюнуң очулдуруп кааны дараазында одуругларны ооң бодунга дорту-биле хамаарыштырып болур-дур бис:

«Уяранчыг чогаалымга кээргел ырлааш,

Уеланчыг кадыг өйде хостал чарлааш,

Улус хөйге үе-шагда, кажан-кезээде

Улуг аттыг, чаагай аттыг дидиртир мен!..


Зоя Самдан,
филология эртемнериниң кандидады, ТГШИ-ниң башкарыкчы эртем ажылдакчызы.