Ш. Кара-оол: Төрээн дылывысты кадагалап арттырар дээш ажылдаар ужурлуг бис

Ужуражылгага чоннуң ынак чогаалчылары Черлиг-оол Куулар, Николай Куулар, Кара-Күске Чооду, Чылгычы Ондар, Сайлыкмаа Комбу, Лидия Иргит, Александр Шоюн, Александр Ондар дээш өскелер-даа киржип, тыва дылдың болгаш чогаалдың бөгүнгү байдалын таныштырып, боттарының көрүжүн илередип, санал-оналдарны берген.  

ТР-ниң Үндезин хоойлузу төрээн тыва дылывыска күрүне дылы-биле дең эргени берип, ону хоойлужудуп быжыглаан. Тываның Баштыңы ынчангаш ужуражылганы ийи дылга эрттирер деп саналды киирерге, чогаалчылар чөпшээрешкен. Ш. Кара-оол баштайгы сөстү алгаш, келир чылын Төрээн дыл хүнүнге тураскаадып эрттирер хемчегде Тывада чурттап чоруур үндезин дылдарлыг чоннарның төлээлерин шуптузун чалаарын сагындырган. «Адак дизе хөй язы-сөөктер чурттап турар республикавыстан 100 хире кижи маңаа киришкен турар ужурлуг. Чүге дээрге, аразында чугаалажып-билчип чоруур төрээн дылын таварыштыр кижи бодун бир-ле чоннуң, бир-ле омак-сөөктүң төлээзи мен деп медереп чоруур болгай» - деп, чугааны эгелээн.

 «Хүндүлүг акыларым, чоннуң ынак чогаалчылары, силер-биле ужуражыры - меңээ онзагай байырлал. Тыва дылывысты кадагалап арттырар, ону салгалдарга өнчү кылдыр уран чечен дылда бижээн чогаалыңар таварыштыр дамчыдып бээр дээш, силерниң кылып чоруур чогаадыкчы ажылыңарны бедии-биле үнелээр кижи мен. Ынчангаш Төрээн дылдың хүнүнде силер-биле ужуражыр деп соруум бөгүнде боттанып турары бо. Төрээн тыва дылывыстың бөгүнгү салым-чолу, ооң сайзыралы, келир үези чугаавыстың кол уг-шии болур. Бедик технологиялар сайзыралының депшилгелиг бо үезинде тыва дылывыс кандыг байдалда келгенин Интернет четкизинде социал арыннардан көрүп болур. Ында тускай арыннарны ажыдып, аңгы-аңгы темаларны бижип чоруур кижилер көвүдээн. Ынчалза-даа тыва дылывыс ында кандыг хевирде ажыглап турары – бистерни, төрээн дылдың эдилекчилерин, ол дээш сагыш аарып чоруур кижилерни дүвүредир ужурлуг деп бодаар мен. Сөстерни бодал чок кызырганындан бистиң чечен, байлак тыва дылывыстың сүүзүнү чидип бар чыдары дүвүренчиг. Ниити билигниң өөредилге программаларында тыва дылдарның башкылаашкын шактары эвээжээн, методиктиг талазы-биле кошкаан» - деп, Тываның Баштыңы бодунуң чугаазын эгелээн.  

«Тыва дылды сайзырадыр кол күш силерде, чогаалчыларда. Школага өөренип тургаш, тыва литературлуг дылды өөренмээнимге, ам хараадап чоруур мен. Ынчалза-даа төрээн дылымга шын бижип, ону адап, шиңгээдип алырымга, «Шын» солун башкым болган. А тыва чогаалчыларның чогаалдары литературлуг уран чечен тыва дылымның эгээртинмес байлаан ажыткан. Ынчап кээрге, тыва дылдың онзагай байлаан ажы-төлүвүске арттырып бээр үүле чогаалчыларда онаашкан деп бодаар мен. Тыва дылывыс чок болза, хөөмей дугайында чугаалап шыдавас бис. Аңаа көскү чижек - Шон Куирк-дир. Ол тыва дылды хандыр шиңгээдип алган болгаш, хөөмейниң чажыттарын билип алгаш, хөөмейжилеривис-биле тыва чоннуң өртээ чок уран чүүлүн делегейни эргий бараалгадып чоруур. 

Дылдың утказы – гуманитарлыг ажылда эвес, а оон-даа ханы. Интернет четкизинге шын, литературлуг тыва дылывысты нептередип, кезээ мөңгеде артып каар өнчү апаарын чедип алыр ужурлуг бис. Тыва чечен чогаалдың эге бажынга турган өгбелеривис Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбю, Донгак Барыкаан, Салчак Тока, Леонид Чадамба, Бай-Кара Хөвеңмей, Кызыл-Эник Кудажы, Монгуш Кенин-Лопсан, Александр Даржай дээш, оон-даа өске чогаалчыларның чогаалдарының үнези чылдан-чылче чидип, туманналып бар чыдарының чылдагааны чүдел? Уругларывыс номчуттунмазы чүдел? Дылывыс уттундура бээр болза, чон чиде бээр. Чаңчылдарывыстың өзээ – дылывыста. Сая-сая чоннар аразынга «эстип калбайн», тыва чон кылдыр артып калган күчүвүс - аа-биле ээп өскен тыва дылывыста. Ажы-төлүвүс тыва дылды билир болганынга чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидер ужурлуг бис. А ону алыр сүүзүннүг чемиш – тыва чогаалдарда. Ол талазы-биле ажылдарны уламчылаар» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.  

Тываның Баштыңы ужуражылга үезинде, Тыва Республикага төрээн дылдарны шинчилеп болгаш кадагалап-камгалаар фондуну тургузар дугайында сайгарылгалыг чугааны кылган. Фонд чоннар аразында эп-найыралды быжыктырып, төрээн дылдарны камгалап, кадагалап, бурунгаар сайзырадырынга идигни бээр ужурлуг деп санал бергеннер демдеглээн.  

Тываның Улустуң чогаалчызы Николай Куулар тыва дылдың сөс курлавыры байлак, ынчангаш делегей классиказын очулдурар байлакшыл барын демлеглээн. Тыва номчукчулар А. Пушкинниң «Капитан уруу» деп тоожузундан эгелээш, дыка хөй чогаалдарны төрээн дылынга номчуп танышканын чугаалаан. Ындыг болзажок, тыва дылывыс амгы үеде нарын байдалда келгенин чажырбаан. «Дылывыстың салым-чолу – бистиң боттарывыстан хамааржыр. Ынчангаш арыг, чараш, шын тыва дылывысты нептередири-биле «Тыва дылдың орфографтыг словарын» катап чаартып үндүрери күзенчиг. Бо словарь 1964 чылда эдилгелер болгаш немелделерни киирип, сөөлгү катап чырыкче үнген. Оон бээр төрээн дылывыста чаа сөстер немежип, сайзыраан» - деп, чогаалчы чугаалаан. 

Тываның күрүне университединиң студентизи Мөңгүн-Сай Ондар бодунуң бодалын мынчаар илереткен: «Степан Сарыг-оол, Екатерина Танова, Черлиг-оол Куулар, Николай Куулар дээш, өске-даа чогаалчыларның ачызында тыва дылга хандыкшылым күштелген. Хөр-Тайга школазынга өөреникчи турумда-ла, баштайгы шүлүктерим төрүттүнген. Амгы үеде Тываның күрүне университединде дыл талазы-биле өөренип, Мария Күжүгет башкының чогаал бөлгүмүнде барып, шүлүк бижиириниң аянын шиңгээдип ап чоруур мен. Чоокта чаа, аныяктар моон хөй чүүлдерни илип алыр боор деп күзел-биле, тыва дылывыска Интернеттиң салдарының дугайында өөредиглиг, угаадыглыг шиини бижээн мен. Дылывыс үе аайы-биле өскерлип, сайзырып турар-даа болза, ооң ниити чуруму, дүрүмү барын утпаза чогуур деп, аныяк-өскенге угаадырын кызыттым». 

Россияның Чогаалчылар болгаш Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежүгүнү Чылгычы Ондар бодунуң бодалын илереткен. «Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол республикада Тыва дылдың хүнүн доктаадып тургусканы дыка улуг ужур-уткалыг. Тыва дылывысты тынгырып, бир баш бедик көдүрген деп болур. Ону бистер тыва чогаалчылар бедии-биле үнелеп чоруур бис. Тываның Баштыңының талазындан мындыг улуг сагыш човаашкын база деткимче турда, дылывысты улам сайзырадыр дээш ажылдаар ужурлуг бис. Бо удаада тыва дыл хөгжүлдезинде нарын айтырыгларны көдүрүп көрейн. Тываның ном үндүрер чери таварыштыр ном үндүрүп алыр берге. «Мусульман батальону», «Сөөлгү өртээл» деп номнарны парладып алыр дээш чадаштым. Каш кезек ном парладыр дээш баштай санадырымга, 48 муң дээн, холга туткаш, кириптери-биле, төнчү санаашкынны кылдырарымга 100 муң оранчок ажа бээр болду. Шагда чогаалчылар ному дээш гонорарны ап турган болза, ам ындыг чүве чок, суурларда ужуражылгалар баарымда, бодумнуң-на номумну ном үндүрер черден садып алыр-дыр мен. Бижип каан шиилеримни театр артистери ойнааш, дыл-домаан өскертип, хостуг «эштип» чоруй барган боор».

«Тываларның делегейи» хөй-ниити организациязының удуртукчузу, филология эртемнериниң доктору Каадыр-оол Бичелдей, чоннуң сагыш-сеткил делегейи – төрээн дылында быжыглаттынган болганда, дылывысты карак огу дег үнелээр ужурлуг бис деп, онзалап демдеглээн. «Тываның эртемденнери делегей чоннарынга тыва чонну таныштырып, дылывыстың байлаан нептередип, көргүзер дээш, үш томнуг «Урянхай-тыва энциклопедияны» чыып тургузар ажылды кылып турар бис. Амгы үеде ооң кыскалаткан хевири «Словесникти» дооскан бис, ооң башкы үндүрүлгезин силерге сөңнеп көрейн» - дээш, Тываның Баштыңынга үнелиг номну тудускан.  

Ужуражылганың киржикчилери төрээн дылды хөгжүдериниң ниити айтырыгларын шиитпирлээр фондуну тургузары чөптүг деп шиитпирни үндүрген. Тываның Баштыңы «Тыва Республикага төрээн дылдарны шинчилеп болгаш кадагалап-камгалаар фондуну тургузар дугайында» Чарлыкка атты салган.