Бай-Тайгажылар байырлаан

15.08.2014

Бай-Тайга кожууннуң наадымы Ээр-Хавак сумузунуң көктүг-шыктыг  девискээринге болуп эрткен. 

Арыг агаарлыг, шыктыг девискээрде ак-ак өглер кайы ырактан-на онзагай кылдыр көзүлдү. Шупту сумуларның  малчыннары, күш-ажылдың хоочуннары улуг-бичии чон чыглып келген. Байырлыг хурал Тээлиниң Н.Өлзей-оол аттыг Культура бажыңынга болган, аңаа Кызылдан аалчылар: ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң)  даргазы Каң-оол Тимурович Даваа, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) бюджет, үндүрүг болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитет даргазы Маргарита Михайловна Чүльдүм, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) социал-политика  комитединиң даргазы Ульяна Байыр-ооловна Монгуш, ТР-ниң чер болгаш өнчү-хөреңги сайыды Эрес Кыргысович Чүльдүм, Бай-Тайга кожууннуң көдээ ажыл-агый  эргелелиниң  удуртукчузу  Владимир Очурович Салчак, кожууннуң Төлээлекчилер Хуралының даргазы Каң-оол Иргитович Седип база  чагырга  даргазы  Чап  Шыырапович  Доңгак  чыылган чонга байыр чедирип, аныяк малчыннарга,  «Бай-Тал» КУБ-туң ажыл-ишчилеринге, кожууннуң хоочуннарынга, көдээ ажыл-агый кооперативтериниң ажылчыннарынга, агиткварталдар даргаларынга шаңнал-макталдарны байырлыг байдалга тывыскан. Байырлал клуб ажылдакчыларының солун концерти-биле доозулган. Улаштыр  «Бай-Тайганың даңгыназы – 2014»  мөөрей  болган.

Чоргааралын илереткен

Бай-Тайга кожууннуң аныяк фермерлеринге 1 миллион рубль ажыг өртектиг сертификаттарны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тывыскан. Ындыг аас-кежиктиг аныяктар Айлан-оол Хертек, Алимаа Доржу, Эрес Эреге, Эртине Саая, Оюмаа Салчак олар болганнар. Сертификат езугаар акша-төгерик-биле чер болгаш мал ажылынга ажыглап болур бүрүн дериг-херекселдиг улуг эвес тракторну база 100 хойну садып ап, кажааны тудуп үндүрүп болур.

Ындыг үнелиг грантылар-биле 2014 чылда республиканың Чазаа ажыл-ижин чаа-ла эгелеп турар 50 аныяк фермерлерге деткимчени көргүзер. Ол дээрге эрткен 2013 чылдаазынга деңнээрге, барык ийи катап хөй.

Ол сертификаттарны көдээниң аныяк чурттакчыларынга боду тыпсыры Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга кончуг өөрүнчүг болган. Фермерлер ажыл-ижин дүрген шуудатсын дээш, сертификаттар езугаар алыр акша-төгерикти оларга дүрген үндүрүп бээр даалганы Шолбан Кара-оол республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга берген.

Бай-Тайга кожууннуң Наадымын байырлап эрттирип турда, көдээниң 19 чурттакчылары чуртталга бажыңнары тудуп алырының субсидияларын республиканың Чазак Даргазының холундан туда алган. Дээди Хуралдың депутады Маргарита Чүлдүм: «Федералдыг болгаш республиканың эрге-чагыргаларындан мындыг акша-хөреңги дузаламчызы барда, суурларда чуртталга илдеңи-биле экижип келген. Кижилер шимченгир апарган» — деп демдеглээн.

Республиканың парламентизиниң депутады Иван Чучевтиң бодалы-биле алырга, көдээниң ажыл-ишчилеринге бөгүн берип турар деткимче Тываның удуртулгазының федералдыг төпке улуг болгаш белен эвес ажылының түңнели. «Бодувустуң республикавыска чүү хире акша-төгерикти Москвага камгалап каар-дыр, ол хире дузаны бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс алыр – деп, Иван Чучев чугаалаан. – Аныяк фермерлерге үжен хире чаа тракторларны бүрүн дериг-херексели-биле, миллион рубль ажыг акшаны, көдээге бажың тудуп алыры-биле чартык миллион рубльди бергенин көрдүвүс. Шупту чүве экижип турар, ону кижилер херек кырында биле берген. Ол дээрге Шолбан Кара-оолдуң федералдыг төпке шудургу ажылының, федералдыг эрге-чагырганың Тывага кичээнгейиниң, республиканың Чазаа биле Дээди Хуралының демниг ажылының ачызында ынчаар болуп турар. Чаңгыс чер-чурттугларывыс, республиканың хөгжүлдези дээш моон соңгаар-даа улам сырый кады ажылдаары чугула».

Чылдың-на мал бажының санын көвүдедип келген ат-алдарлыг, кызымак малчыннар Бай-Тайга кожуунда эвээш эвес. Ындыг малчыннарның ачызында мал бажының саны-биле республика Сибирь федералдыг округта тергиидеп турар. Оларның кижи бүрүзүнүң ат-сывын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол адап, оларга өөрүп четтиргенин илередип, муңдан хөй мал-маганныг малчыннар Болатмаа Күжүгетовна Ортаат, Лидия Канчыыровна Күжүгет, Серекмаа Сүрүновна Дажы, Эректол Шалович Иргит, Калдар-оол Калзановна Хертек, Николай Очур-оолович Саая, Борис Балдыевич Сарыглар дээш, өскелерге-даа чоргаарланып турарын чугаалаан.

Тээли суурда «Белек» уруглар садын эде кылырынга 11 млн., Хемчик суурда спорт шөлүнге 2 млн. рубльди, Тээлиниң спорт школазының залын септээринге 800 муң рубльди аңгылап бээр шиитпирни үндүргенин дыңнадырга, кожууннуң чурттакчылары ол медээни өөрүшкү-биле хүлээп алган. Ыраккы Кара-Хөл сумузунуң  эмнелгезинге  чаа  санитар «УАЗ» машинаның  дүлгүүрүн эмчи Д.Т.Хертекке тывыскан.

Тываның Баштыңы ус-шеверлерден суй белектерни садып алган

Наадым үезинде Шолбан Валерьевич Бай-Тайганың ус-шеверлериниң делгелгезин сонуургап көрген, ылаңгыя даш чонукчуларының ажылдарын ол магадаан. Эрге-чагыргалар бодунуң күш-ажылы-биле өг-бүлезин чемгерип чоруур кижилерни деткиир ужурлуг дээрзин демдеглээн. Республика Баштыңының ол туружун Тээли суурдан Белек Күжүгет деткип, национал аян-биле янзы-бүрү ус-шеверлер ажылдарын кылып, белек аймаан кылып турар. «Мен бодум профессионал училищеде ажылдап турар мен, а күзелим — хууда мастерскаяны ажыдып алыры. Бистиң ажылдарывысты делгеп, садып болур, делгелге садыглажыышкын үргүлчү болуп турар болза, биске ол дыка улуг дуза-дыр» — деп, Белек Күжүгет чугаалаан. Ол бодунуң бүдүрген ажылдарын Кызылда «Өлчей», «Шевер» магазиннеринче дужаап турар. Делгелгени сонуургап чоруп тура, Шолбан Валерьевич ус-шеверлекчи Эрес Каарылдың ыяштан чазаан деспилерин, тос карактарын садып алган. Бай-Тал КУБ-туң бүдүрүп турары хымызын амзап, сонуургаан. Ол аразында Шолбан Кара-оолдуң телефону алгыра берген. Москвадан Сергей Күжүгетович Шойгу долгаан. Дарганы долгандыр турган бай-тайгажылар аңаа дыка өөрээн. Чүге дизе Сергей Шойгунуң ачазы Күжүгет Серээевич Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузу чурттуг, ынчангаш ол өг-бүлеге бай-тайгажыларның хамаарылгазы эң онзагай. Шолбан Валерьевич бай-тайгажыларга Сергей Шойгу ыяштан янзы-бүрү кылыгларны чазап турар дээрзин чугаалааш, ус-шеверлер чурту Бай-Тайганың оглунуң оглу болгаш ындыг  боор деп чугаалаан.

Даш чонукчузу, сураглыг мастер Киров Хунан республика Баштыңынга чонар-даштан чазаан аътты ол малчыннар-биле ужуражып турар үеде белекке берген. Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич өөрүп четтиргенин илереткеш, Бай-Тайганың бүгү-делегейге алдаржаан даш чонукчуларынга мөгейип, моон соңгаар-даа оларга чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээн. 

Россия  биле Тываның демнежилгезиниң  100 чылынга тураскааткан  юбилейлиг медальдарны  күш-ажылдың  хоочуннары Бараат Делег-оолга, Владимир Очур-оолга тывыскан, ниитизи биле юбилейлиг чылда шаңнал-макталдар  санап четпес көвей болганы өөрүнчүг.

Бодунуң хуу  хайгааралынга алган

Ыраккы Бай-Тайга кожуунга ажылчын аян-чоруун кылып чорааш, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тус черниң хоочуннары, малчыннары болгаш хөй-ниитичи идепкейлиг кижилери-биле ужуражылганы эрттирген.

Регионнуң болгаш муниципалдыг тургузугларның социал-экономиктиг айтырыгларын сайгарып тура, эки чүүлдерниң болгаш четпестерниң дугайын база чугаалашкан. Эки көвүрүг чогундан Хемчик хемни кежир Кызыл-Дагга чедери берге болуп турар дээрзин Бай-Тайганың чурттакчылары чугаалааннар. Ырак-узак Кара-Хөл суурга чедер орук база багай. Ындыг хомудалды ында чурттап турар Дондук Тойбухаа илереткен.

Ол бергелерниң дугайын билирин Шолбан Кара-оол дыңнаткан болгаш ол айтырыгларны шиитпирлээрин бодунуң чагыргазында кижилерге дааскан. Бай-Тайганың оруктарының болгаш көвүрүглериниң айтырыгларын бодунуң хуу контролюнга алганын ол бүзүреткен. Республиканың оруктарын сайзырадырының болгаш көвүрүглерин септээриниң айтырыглары бюджет чарыгдалдарының кол кезээн ээлеп турар дээрзин ол чугаалаан. Чоокку үеде Тываның Чазаанга Бай-Тайга кожууннуң хөгжүлдезиниң дугайында айтырыгны чугаалажыр, аңаа муниципалдыг тургузугнуң удуртулгазы болгаш сумулар чагырыкчылары киржир.

Республиканың кожууннарының оруктарында болгаш көвүрүглеринде чидиг айтырыглар регионнуң удуртукчузунуң онза контролюнда турар. Чижээ, сөөлгү чылдарда Сүт-Хөл кожуунда Хемчик болгаш Ак хемнерни кежер ийи көвүрүгнүң айтырыглары шиитпирлеттинген. Оларның бирээзи чонну Сүт-Хөл кожууннуң төвү-биле харылзаштырып турар, ол муниципалдыг тургузугнуң кол судалы болуп келген.

Чартык чүс чыл болган эрги көвүрүг буступ дүшкен турган дээрзин сагындыраал. Сүт-хөлчүлерниң дилээн дыңнааш, Шолбан Кара-оол амгы үениң чаа көвүрүүн тудар деп айтыышкынны берген, аңаа республика бюджединден 280 млн. рубльди тускайлаан. Ону 2013 чылда ажыглалче киирген. Оон аңгыда ол-ла кожууннуң Ишкин суурга чедериниң талазы-биле хөй чыл дургузунда туруп келген айтырыгны база шиитпирлээн. Аңаа шериг көвүрүгнү улуг эвес-даа болза, агымы шапкын Ак хемге тургускан.

Ол ышкаш Улуг-Хем кожууннуң ырак сууру Торгалыгга чедер көвүрүг Чааты хемге туттунган. Дыка хөй чылдарның дургузунда улуг-хемчилер олче орук чок черлеп аргыжып келген. Чөөн-Хемчиктиң Чыргакы хемни кежер көвүрүгнү чон чээрби чыл дургузунда манаан.

Бай-Хаак — Балгазын аразының оруунда Дүрген хемни кежир чаа көвүрүгнү 2011 чылда республиканың «2011-2012 чылдарда Тыва Республиканың транспорт системазын сайзырадыры» тускай сорулгалыг программазының акша-хөреңгизи-биле туткан.

Улуг назылыгларны — кичээнгейге

Улуг назылыгларның, Бай-Тайганың алдарлыг кижилериниң чугаазын, сүмелерин дыңнааш, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол улуг назылыг хамаатыларны ээлчег чок хүлээп алырының дугайында нормативтиг актыны белеткээрин оралакчыларынга дааскан. Чүге дизе эрге-чагырганың чамдык төлээлери-биле дорт харылзажырының талазы-биле улуг бергедээшкиннерге хоочуннар таваржып турарын чугаалаан.

Арат ажыл-агыйлыг хоочун Демир-оол Чыдым кожууннуң араттары болгаш КУБ-тар, МУБ-тар база хууда  кижилер тарааны тарып, тараа кургадыр элеваторну оода кожуун төвүнге тургузары чугула деп санал киирерге, ону Чазак Даргазы деткээн. Кожуунга сүт хүлээп алыр, ону болбаазырадыр болгаш савалаар  дугайында  айтырыг бо чылын болу бээр деп, Көдээ ажыл-агый яамызының болбаазырадылга  килдизиниң  даргазы Любовь Бавуу-Сюрюн  харыылап берген.

Шуйда арат ажыл-агыйжы малчын Шолбан Балдый-оол 400-500 хойлуг араттарга көдээ ажыл-агый техниказы-биле дузалаар арга кандыгыл деп айтырыгны көдүрген. Көөп-Сөөк хүрээзиниң лама-башкызы, кумзады Көгел Мижитеевич Саая Бай-Тайгага шажын-чүдүлгени улам нептередири-биле Бел аржаанының  чоогунда ооң туттурганы хүрээге ажыл-агыйга  хереглээри-биле күштүг чүък машиназы-биле дузалаарын дилээн. Чазак Даргазы ону база деткээн. Хоочун башкы С.С-Ч.Көкеш  кожуунда күш-ажылдың хоочуннарының мурнундан  Чазак Даргазынга ажык чугааны кылып, чоннуң үнүн дыңнап, үнелеп турары дээш өөрүп четтиргенин илереткен. Чазак Баштыңы муңчу малчыннар дугайында  чугаалааш, оларның баазазынга машина, техника  парыгын тургузуп, ол паркты долгандыр  араттар, КУБ-тар, МУБ-тар сырый каттыжып, ажылдаар олуттарны көвүдедир деп бодалын илереткен. Бо ужуражылгага   болган айтырыгларны  бодунуң хыналдазынга  алырын  хүлээнген.

Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында кыска дыңнадыглар:

Наадымның  мөөрейлери

Шуй сумузунуң  Чаңгыс-Терек  девискээринге  аът чарыжы болган, Ээр-Хавак сумузунга аныяктар болгаш хоочуннар аразында хол бөмбүү, чадаг чарыш, хүреш дээш, оон-даа өске  маргылдаалар солун эрткен. Малчыннар аразынга «Кайгап ханмас кадарчы», «Кадарчының таалал ыры», сумулар аразынга дүк салыры, тараа соктаары, чепти эжеринге мөөрейлер болуп эрткен. Оон аңгыда «Чаңгыс суур — чаңгыс  бүдүрүлге» деп төлевилелге хамаарышкан делгелге болган, аңаа Кызыл-Даг сумузундан ары азырап турар Мерген Викторович Оюн ары чигирин чонга чиик өртекке саткан болгаш өске-даа чонар-даштан, ыяштан чазаан өгнүң дериг-херекселдери, каасталгалар, хымыс, тыва мармелад, ак чемден кылган чигирзиг чемнер дээш, чүнү чок дээр.

Аът чарыжы

Чоннуң ынак мөөрейи аът чарыжы бир дугаар челер аныяк аъттар чарыжы-биле эгелээн. 15 км чарышка 18 аъттың аразындан бирги черни Кызыл-Даг сумузундан Сергей Күжүгеттиң калдар-доруг аъды, ийиги черде Шекпээрден Уран-оол Ооржактың калчан-доруг аъды, үшкү черде Ай-Хаан Дажының Калчан-Боразы эрткен. Дөрт, беш дугаар черлерни Кызыл-Даг, Хемчик сумуларындан Сергей Канчыырның Доржу биле Багай-оол Салчактың бора аъды келгеннер.

Чүгүрүк, аныяк аъттарга база 20 ажыг аъттар киришкен. Түңнелинде бир, ийи дугаар черлерге  Бай-Тал сумузундан Шолбан-оол Иргиттиң кара аъды, Арбын-оол Уртунайның кара-доруг аъды эртип келген. Yшкү черде Хемчик сумузундан Сайын-оол Салчактың доруг аъды, дөрткү черде Кара-Хөлден Март-оол Күжүгеттиң кара-доруг аъды, бешки черде база-ла Бай-Талдан Аңчы-оол Күнзүктүң  шавыдар аъды болган.

Улуг чүгүрүк аъттар чарыжынга 40 ажыг аъттар чарышкан. Бирги черни Кара-Хөлден Эрес-оол Күжүгеттиң доруг аъды, ийиги, үшкү черлерни Бай-Талдан Айбек Таргын биле Эрес Даржааның кара-ой база кара аъттары ап, Бай-Талда аът спортун сайзырадып турарын бадыткаан. Дөрткү, бешки черлерни Эрги-Барлыктан  база Шуйдан шилги база доруг аъттар ээлээн. Аът чарыжының спонсорлары федералдыг структуралар, Найырал школазы, кежээки школа, ПУ №13, кожууннуң төп эмнелгези болганнар.

Чадаг чарыш

Хоочуннар аразынга бир дугаар черни Владимир Чамый Шуй сумузундан, ийи дугаар черни Виктор Салчак (Мөңгүн-Тайга кожуун), үш дугаар черни Геннадий Сарыглар (Барыын-Хемчик кожуун). Уруглар аразынга бир дугаар черни Анай-Хаак Монгуш (Улуг-Хем кожуун), ийи дугаар черни Чодураа Чамзы (Тээли), үш дугаар черни Айгуль Күвезин (Тээли), дөрт дугаар черни Айза Салчак (Бай-Тал сумузу). Оолдар аразынга  Аян-оол Көкүү Тес-Хем кожуун, ийи дугаар черни Аржаана Күжүгет (Ак-Довурак), үш дугаар черни Чиңгис Хомушку  (Ак-Довурак).

Хүреш

Бо удаада Бай-Тайганың малчыннар наадымынга хүрежири-биле кожуунда аныяк мөгелер келгени өөрүнчүг. Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл, Өвүрден, Чөөн-Хемчиктен шупту 48 аныяк мөгелер күжүн шенешкен. Ачыр-дачыр демиселдиң түңнелинде  8 шилиндек мөге арткан. Барыын-Хемчиктен — 4, Бай-Тайгадан — 3, Өвүрден — 1. Аныяк мөгелерниң хүрежиниң дүргени аайлыг эвес, каш-ла минута эрткенде, Барыын-Хемчиктиң мөгези узун, шыырак дурт-сынныг Саян Дамба шүгген мөге, дараазында узаалаан мөге Ак-Довурактан Олча Ооржак, үшкү, дөрткү черлерде Бай-Тайганың мөгези Сайын Кашпык-оол биле Өвүрден мөге Данзын Доңгак болган. Оларга шаңналдарны кожууннуң чагырга даргазы Чап Шыырапович Доңгак  тывыскан.

Алдын, мөңгүн, хүлер медальдар, дипломнар болгаш өртектиг барааннарны мөгелер алгаш, шаңналдарын чонга көргүзүп, өрү тудуп турганнар.

Ниитизи-биле Бай-Тайга кожуун малчыннарның наадымын эки эрттирип алыр дээш кидин түлүк ажылдаан, суурнуң арыг-силиин, дерилгезин база албан организациялар септелгезин, бүгү белеткел ажылдарын үезинде чоруткан.     

Ким-оол Сарыг-Доңгак, Шеңне Куужаан.