Тываның Баштыңы: «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» - территориялар аразында эп-найыралдың болгаш экономиктиг харылзааларның үндезини

 Ооң дугайында республиканың Баштыңы Тываның Национал театрынга шупту шуулганчылар-биле ужуражылга үезинде чугаалаан. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның киржикчилериниң хөй санныг айтырыгларынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Уралдың күрүнениң экономиктиг университединиң ректору Михаил Федоров, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү Вероника Крашенинникова биле РФ-тиң камгалал сайыдының чөвүлекчизи Андрей Ильницкий, "Россияның аныяктарның сайгарлыкчы чоруунга деткимче төвүнүң» директору Артем Давыдов харыылаан.

  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол:

  Шуулганны эрттирер санал белен-даа болза, берге база болган. Санал «Азияның төвү» чаа скульптура ансамблинге тывылган. Эң-не кол чүве, бис солун черде – Азияның географтыг төвүнде республикада төрүттүнгенивис, аскывыс кежии-дир. Онзагай чүүлүвүстү евразийжи аныяктарны каттыштырарынга чоп ажыглап болбас деп. 

 Бодунуң чуртунга аныяктарның ынакшылы, бот-догуннашкынын хүндүлээри - территориялар аразында эп-найыралдың база экономиктиг, эштежилге хамаарылгаларының үндезини болурунга идегээр мен. Ынчангаш шуулганның сорулгазы - ам хевирлээр келир үевистиң интеллектуалдыг аныяктарынга даяныры. 

 Артем Давыдов (Росаныяктар) биле Михаил Васильевич Федоров (УрКЭУ ректору) шын демдегледилер, мындыг шуулганнарның болгаш ужуражылгаларның кол эки чүүлү - бот-боттары-биле таныжар арганы тургузары. Михаил Васильевич кылын көп визиткаларны көргүскеш, «Силерниң араңарда эң-не чедиишкинниг кижи мен-дир мен, мээң бо хире хөй эштерим бар» дээни дыка шын. Бөгүн мен канчап билир дээш, визиткаларны суп алдым. Коммуникациялар дээрге-ле – кандыг-даа кижиниң капиталы-дыр. 

 Сайгарлыкчы чорук шөлчүгежинге оолдар-биле ужураштым. Бир аныяк кижи туруп келгеш, даштыкы барааннарны солуур чүүлдер херек дээр болза, Makdonalds-тың орнунга бодумнуң «Lite Fuud» аттыг чиик чемненилге төлевилелимни сүмелеп тур мен деп чугаалады. Шупту чүвени бодап, ону сайзырадырынга белен бооп турар. Эр-хей! 

  Ийиги, бистиң чаңгыс чер чуртуувус: «Уруглар төвүн ажыдып алгаш, чаштарымның хүлүмзүрүүнге өөрүп чор мен» - деп чугаалаарга, өөрүнчүүн. Төпке чүгле чаңгыс уруг кээп деп бодаан, ам ында 20 хире чаштар бар. Шуулганның эксперттери чедип алганы чедиишкининге доктаавайн, бизнезин ам-даа улгаттырарын сүмелээн. Ол арга-сүмени эдерер ийикпе, азы уруглар төвүнде 20 чаштарынга оон-даа тулган байдалдарны тургузарын аныяк сайгарлыкчы боду билир.

 Сайгарлыкчы чорук адырында эксперттер болгаш профессионалдар-биле ужуражып, оларның арга-сүмелерин алыры силерге дыка улуг кадар деп бодаар мен. Шак-ла ындыг эки, чедиишкинниг түңнелдерлиг кижилер-биле чугаажылга болгаш ужуражылгаларлыг шуулган биске четпейн турган. Маңаа чыылган капитал боттуг шимчээшкинче шилчиирин күзээр-дир мен. Бистиң шуулганывыстың түңнелдеринге бүрүзеп, идегээр-дир мен. 

 - Мурнуу Көреядан келген мен. Шолбан Валерьевич, культура талазы-биле шөлчүгештиң программазынга дыка таарзындым. Тываның кайдазын, ол чүү черил дээрзин Көреяда билбес. Тываны канчаар рекламалап болурул база дараазында шуулган кажан эрттерил? Көреядан оон-даа хөй төлээлерни чалаан болза. 

 Шолбан Кара-оол:

 - Республикага, шуулганга сонуургалыңар дээш улуу-биле четтирдим. Мен бодаарымга, силерниң айтырыыңарга харыыны бодуңар бердиңер. Тываны кандыг арга-биле рекламалаарын. Баштайгы ээлчегде силерниң хамаарылгаңарга. Силер мында эки чүүлдерни көргениңер, эштерни тыпканыңар, чараш бойдус чурумалды, экологияны көргениңер… Тывадан оолдар-биле найыралдажып алган болзуңарза, удаа-дараа бээр кээп, чоок эштериңерни чалааңар - эң-не кол чүве ол. Бүгү делегей четкизинге Тыва дугайында боттарыңарның фоточуруктарыңарны салырыңар – бистиң черивисти бүгүдеге таныштырарыңарның эң-не эки аргазы-дыр. 

  Тываны турисчи сонуурганчыг регион кылдыр таныштырарда аэропорттуң ужудуп-хондурар шөлүн эде кылып, делегей чергелиг секторну ажыдары чугула. Ынчан бистиң бо чугааларывыс анаа-ла сөстер эвес, а боттуг чүүл апаар. Ынаар чүткүп турар бис, бо чоокку хүннерде аэопорттуң эде тудуушкуну эгелээр. Ийи дугаарында: келир чайга чедир беш сылдыстыг аалчылар бажыңын тудуптар, амгы үеде үшкү каътта ажылдар чоруп турар, кышка чедир доозуптарга, иштики ажылдары артарын тудугжулар аазаан. 

  Ол ажылдарны Арабтар Эмираттарында, өске-даа чурттарда аалчылар бажыңнары тудуп турар бөдүүн эвес компания кылып турар. Ажылдарны чогуур үезинде доозарынга бүзүрээр мен. Тывага турисчи инфраструктураның ындыг объектилери хөй болзун дээш, кызып турар бис. 

 - Ийиги шуулган кажан болурул? 

 - Ол силерден хамааржыр. Келир чылын ийиги шуулганны албан эрттирер бис. (Адыш часкаашкыннары). 

 Эки кылдыр эртирер дээш кызыдар бис. Хүндүлээчел чорук бистиң чонувустуң ханында - кандыг-даа бажыңче кирер болзуңарза, силерни чылыы-биле уткуп хүлээп алыр. Аалчыларны уткуурун база организациязын харыылап турар кижи болганымда, аныяктар оон-даа хөй киришкен болза деп күзелдиг мен.

  - Тываның Аныяктар парламентизи, Шораан Чынгылап. Хүндүлүг Шолбан Валерьевич, Тываның девискээри амгы чоннарның кавайы турган, Улуг торгу оруу мону таварып эрткен. Хөгжүлдениң болгаш үлетпүр көдүрлүүшкүнүнүң бүдүүзүнде бистиң бот-тускайлаңывысты, культуравысты кадагалаарынга, черивистиң хүндүлээчел ээлери бооп артарывыска чүү дузалаар деп санаар силер?

  - Дыка чугула айтырыг. Республиканың амгы болгаш келир үезинге хамаарылгалыг кижилер - силерниң эртем-билииңерден, силерниң культураңардан деп, харыыны бээр мен. Кажан бистиң аныяктарывыс сайзыраңгай, эртемниг болгаш профессионалдар болза, ынчан Россия Федерациязының сайзыраңгай, күштүг, хүндүлээчел региону болур бис. Ынчангаш бурунгаарлаңар, чедип алыңар! 

 2015 чылды Тывада Улусчу ужур-чаңчылдар чылы кылдыр чарлаанын сагындырайн. Ниитилел турум болгаш быжыг чорзун дээш өгбелеривистиң арттырганы езулалдарын болгаш ужур-чаңчылдарын кадагалаарының доктаамал ажылының дугайында чугаа мында чоруп турар. Ооң-биле холбаштыр бис, Тываның Чазаа биле республиканың парламентизи чаңчылчаан ажыл-агыйның заповедник зоналарын канчаар камгалаарының айтырыгларын хоойлу чорудуу-биле өөренип көөрүн саналдаан бис.

 Өгбелеривис кончуг күштүг болгаш дыка хөй цивилизацияларның үнген дөзү чораанын, Тываның Национал музейинде шыгжаттынган, бистиң эрага чедир III-V вектерге хамааржыр скиф цивилизациязының хааны биле кадынының хөөрүнден тывылган үне чок археологтуг тывыштар – кайгамчыктыг алдын эдилелдер бадыткаар. Кызылдан 40 километрде черден бүрүнү-биле алдындан кеттинген бай өг-бүлениң мөчүлери тывылган. Бистиң өгбелеривис ындыг күштүг болгаш күчүлүг чораанынга чоргаарланып чоруур бис.

 Чонувустуң, нациявыстың, этностуң төөгүзүнде артканывыска чоргаарланыр бис. Биске эң-не чоок салгал - бистиң кырган-ачаларывыс фашистиг Германияга удур Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан. Совет чоннуң фашизм-биле демиселинге дузалажыры-биле Тыва Арат Республикадан фронтуже аъттанган тыва эскадрондан сөөлгү кавалерийжи эки турачызы Вера Чульдумовна Байлакты чоокта чаа үдедивис. Аныяк тыва республиканың совет күрүнеге «Шупту чүвени фронтуга!» дээн кыйгырыг-биле дузалаан малының баш санын чүгле 2006-2007 чылда катап тургузуп алдывыс. 

  Ол шынап-ла, төөгүнүң барымдаалары-дыр: Тыва дайын чылдарында Украинаже барык миллион баш санныг малды чоруткан. Совет Армияга Берлинге чедир тиилелгелиг тулушсун дээш, 50 муң ажыг баш дайынчы аъттарны берген. Көшкүн аратка ынак аъдын бээри ындыг-ла амыр эвес, ынчалза-даа эң сөөлгү малын безин берип турган. Боттарывыстың өгбелеривиске чоргаарланып, ужур-чаңчылдарывысты республикада, чуртта амыдырал-чуртталганың эң-не кол чөленгиижи кылыр ужурлуг бис. Ынчангаш турум болгаш чаагай чорукту берип турар ажыл-чорудулганың хевирин арттырып алыр дээш, ону боданып турар бис. Маңаа кандыг-даа үлетпүр сайзырап турза, бисти тоттуруп турар кол кижи - малчын дээрзин утпас ужурлуг бис. 

 Чоокта чаа меңээ бир кижи мынча дээн, турум чорукту чедип алырда көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер, а сайзыраар дизе - үлетпүрнү. Ооң чугаазы шын деп бодаар мен. Мал ажыл-агыйы чорудуп турар черлерни заповедниктер зоназы кылыр бис. Ол черлерни завод азы кандыг-бир объект тудуундан чайладыры-биле, кажалаар. Ону ол девискээрлерде чурттап база ажылдап турар кижилер шиитпирлээр. 

 Бодунуң чериниң чедиишкинниг болгаш чижилгелиг ээлери болур дизе, бодунуң дөстерин утпайн, эртем-билиглиг блгаш культурлуг болуру чугула.