Кандыг-даа байдалда туружун салбас

Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан су­музунда чурттап чоруур «муң­чу» малчын Сергей Сүгеевич Сатты, кандыг-даа ниитилел­ге чурттап чо­рааш, бодунуң туружун сал­баан күш-ажылдың хоочуну-дур деп үнелээр кижи болдум. Хөй чылдар иштинде журналист болуп ажылдап чорааш, кандыг кижилерге душпадым дээр. Сергей Сүгеевич ышкаш кижилер турар-даа болза, бодунуң арга-дуржулгазын, ак сеткилдиг күш-ажылын кандыг-даа ниитилелдиң мурнунга долузу-биле бадыткаан кижилер ховар.

Сергей Сүгеевич 1955 чылда авазының-ачазының дун оглу болуп төрүттүнгеш, сес дуңмалыг болган. «Хөй улустуң улуу дээрге улуг харыысалгалыг. Миннип келиримге-ле, мал аразынга өскен мен. Ол үеде малчыннарга дузалажыр улус эвээш боор чүве, ынчалдыр-ла үениң аайы-биле ада-иемге дузалажып, дуңмаларым өстүржүп өзүп келдим. Ам алдан харлай бердим, бо үениң иштинде аар-берге  солун оруктарны эртип келдим» — деп, ол чугаалады.

Ооң намдарын «ажып» көөрге, совет үениң аныяк кижизиниң эрткен оруу каракка көстүп кээр. Школа дооскан соон­да «СЭКП-ниң XXII  съездизи» аттыг совхозка 15 харлыындан эгелеп трактористеп ажылдап эгелээн. 7-10 хонуктарның ээлчег планын доктаамал ажыр күү­седип келген. Малчыннар  аразынга социалистиг чарышка доктаамал 100-тен хураганнарны камгалап ап келген. 1972 чылда шеригже тракторист мергежилдиг чорупкан. Шеригден Чадаана автобаазазынга улаштыр чолаачылай берген. Аңаа ажылдап тургаш, автобаазаның мурнакчы чолаачыларының санынче кирип, планын ажыр күүседип турган.

Ооң чугаазы-биле алырга, ол үеде партия социалистиг чарышты дыка-ла эки, бүгү адырлар аайы-биле организас­тап турган. Ол түңнелдерниң ачызында ат-алдары бедип, шаңнал-мактал Сергей Сүгеевичини ойбаан. Ийи беш чылдарның планын хуусаа бетинде күүсеткеш, ийи катап Мос­ква хоорайже «Улус ажыл-агы­йының чедииш­киннериниң делгелгезинче» баар путевка-биле шаң­наткан. Ооң чуруу районнуң болгаш респуб­ликаның Хүндүлел самбыраларынга док­таамал турганын чон сактыр боор. Эки ажылы дээш Индия баар халас путевка-биле шаң­наткан чери база бар. Бир катап Кара далайга халас путевка-биле шаңнадып, аңаа дыштанган. Бир эвес Сергей Саттың алган шаңналдарын санап би­жиир болза, дыка-ла хөй.

«Ол үеде партия аныяк-өскенге дыка улуг өөредилгени берип турганын улуг назылыг чон сактып чор боор. Чылдың түңнели-биле дыка хөй чемпион аттарны, ленталарны, демдектерни ап келдим. Ол үеде Социалистиг Күш-Ажылдың Маадыры Чола баштап алгаш хөөреп чоруурун сактыр-дыр мен. Комсомолдуң Чөөн-Хемчик райкомунуң бирги секретары турган М.И.Ондар баштап алгаш, автобус­ка районнуң мурнакчы аныяк­тары дыка хөй орден-хавыяалыг саанчы Алдын-кыс Санаа-Байыровна оларны олуртуп алгаш, ырлажып чоруурун сактыр-дыр мен. Күш-ажылдың маадырлары-биле уттундурбас оруктарны чалыы үемде эрткенимге чоргаарланып чоруур мен» — дээр хоочун болду. Кижиниң аныяк чылдары ышкаш хөглүг үе кайын турар боор, ону чугаалап оргаш, хоочун ханы боданы бээр чорду.

/е чаңгыс черге турбас болганда, ачазы «бурганнай берген» соонда, өг-бү­­лениң улуг оглу болгаш, мал ажылынче шилчип кирген. Ийи-үш чыл хой кадарып чорааш, авазын пенсияже үдээш, ол үеде совхозтуң директору С.Дамба-Даржаа С.С.Саттың ажылгырын эскерген, сов­хозтуң улуг чылгычызынга томуйлаан. Ам канчаар, совхоз директору улуг бүзү­­релди көргүзүп турда, эш кадарчы кылдыр Мандаков Сат-биле эштежип алгаш, чылгычылап кирипкен.

— Чылгы кадарары анаа-бир ажыл эвес дээрзин бодумга шиңгээдип алдым. Удаваанда чылгычыларның «чүсчү» клувун тургузуп, ооң кежигүнү болдум. Бо клуб дөрт чыл болганда, ССРЭ дүшкен соонда, кады дүжүп калган. Кажан чурт рынок экономиказынче кириптерге, бодумнуң хуу малымны өстүрүп эгеледим. Силер Тес­тиң алдарлыг малчыны Данзурун Иванның дугайында очерк бижип туруңарда хоочун малчын мынча дээн болгай: «Социалистиг ниитилелдиң час­тырыы хуу мал биле күрүне малының аразында болган». Кончуг шынын чугаа­лаан малчын болгай. Бодумнуң бут кырынга тургузуп алган дуңмаларым төрээн ававыстың өөредип, кижизидип каан аайы-биле мал ажылында ажылдап чор бис. Амгы үеде алды коданда 3000  ажыг хой-өшкүнү, 300 хире чылгыны, 300 ажыг инекти боттарывыс күжүвүс-биле азырап өстүрүп чор бис. Ийи кижи «муңчулар» аразынче кирди. Ада-иевис­тиң изин истеп, оларның малчын деп ат-алдарын сыкпайн, бистер, ажы-төлдери, уламчылап чурттап чор бис. Бистерни дөзеп, моон соңгаар ажы-төлү­вүс уламчылаар дээрзинге бүзү­­релим улуг — деп, ол чугаалады.

Сергей Сүгеевичиниң үш оолдары ада-иезинге дузалажып малчыннап чо­руур­лар. Улуг оглу Саян С. аңгы кодан хойлуг. Семен Сат чылгы малды өстүрүп чоруур. Уруу — эмчи. Республиканың бүгү Наадымнарының киржикчизи Сергей Сат 2012 чылда республиканың делегациязы-биле кады бүгү Моолдуң Наадымынга киришкен. Бо чылын Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылы юбилейлиг медаль-биле, ТР-ниң Ча­зааның болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының хүндүлел бижиктери-биле болгаш өртектиг барааннар-биле шаңнаткан.

Түңнелинде чүнү чугаалап болурул дээрге, ажылгыр, бүдүштүг кижилер кандыг-даа ниитилелдиң мурнунга тура дүш-пес, чуртунга, чонунга ажыктыг дээр­зин Сергей Саттың намдары, ажыл-ижи дор­ту-биле бадыткап турар. Мында бир онзагай, солун чүүл болза, арат ажыл-агы­йын бригада керээзи-биле удуртуп-баштап турары республиканың арат ажыл-агыйларында чаа чүүл болуп турар, ийи талазында, хөй шээр малды, чылгыны болгаш инекти бир деңге өстүрүп орары онзагай. Шак бо хире  хөй малды өстүрүп, ажаап, тудуп турар арат ажыл-агыйлары  республикада ховар-ла боор. Кандыг-даа үеде төлептиг кижиниң күш-ажылын шаң­нал-мактал черле ойбас. Социалистиг ниитилелдиң орден, медальдары, рынок экономиказының үезинде Чазактың шаң­налдары ону ойбайн чоруур. Сумунуң болгаш кожууннуң со­циал-экономиктиг хөгжүлдезинге бодунуң үлүүн киириштирип, оларның эрттирип турары культура-массалыг хемчеглеринге доктаамал киржип, деткикчилеп чоруур. Кижи деп бедик адынга төлептиг хоочуннуң намдарын кыскалады «ажып» көөрге, өскелерге ажыктыг, өөредиглиг чүүлдер-ле хөй.

Сергей Хертек,

хоочун журналист.