Тыва күрүнениң үндезилекчизинге ийиги тураскаалды Тывада тургускан

 2014 чылдың сентябрьда, Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылында, Тываның төвү Кызыл хоорайда Национал музейниң шөлүнде Тыва күрүнениң үндезилекчизи Буян-Бадыргыга тураскаалды тургускан. 

 Төөгүнүң арыннарындан алгаш көөрге, 1932 чылда Буян-Бадыргыны репрессиялаан. Кажан коммунистиг идеология буурап дүшкен соонда, чүгле ынчан төөгүнүң шыны тургустунган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2007 чылдың июльда Буян-Бадыргыны агартыр дугайында чарлыкка атты салып, тыва чоннуң төлептиг оглунга тураскаалды найысылалга тударын саналдаан. Төөгүнүң шынын катап өндередип, келир салгалга төрээн чуртунга болгаш чонунга ынакшылды эң-не чырык чижектерге көргүзери чугула деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. 

 Буян-Бадыргыга тураскаал тударын хөйнүң сайгарылгазынче киирген. Эртемденнер болгаш чогаадыкчы хөй-ниитилели-биле Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес удаа ужурашкан. Бүгү талалыг сайгарылганың соонда, Кызыл хоорайга Буян-Бадыргыга тураскаалды тударынга акша-хөреңги чыыр Тыва Республиканың Баштыңының ачы-буян балын 2011 чылдың Чаа чыл бүдүүзүнде эрттирген. Тудугну бүгү чоннуң киржилгези-биле тудар шиитпир хүлээп алдынган. 

 Кызылда тургускан бирги тураскаалдың автору - скульптор Ондар Байза Бавуужапович.

 Июль 24-те, Даа кожууннуң 250 чылдаан байырлал хүнүнде, Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайда Буян-Бадыргыга ийиги тураскаалды байырлыг байдалга ажыткан. Ооң автору - Александр Ойдуп. Байырлыг хемчегге республиканың болгаш муниципалдыг тургузугларның удуртулгазы, төөгүлүг удуртукчунуң салгалдары, буддийжи шажынның төлээлери киришкен.Аңаа тураскааткан хемчегге Чөөн-Хемчик кожуундан 5 аныяк өг-бүле бадыланчып, чаа төрүттүнген 250 чаштарны демдеглээн. Тус чер чагыргазы оларга белектерни сунган. 

 «Буян-Бадыргының дугайында ажык чугаалажырын хоруп турза-даа, ооң дугайында сактыышкыннарны тыва чон бөгүнге дээр арттырган. Чүс чыл ажыг үениң дургузунда ооң дугайында сактыышкын салгалдан салгалче дамчып келген. Он беш, чээрби чыл бурунгаар бөгүнгү болуушкунну бодаары болдунмас ийик. Ынчап кээрге Монгуш Буян-Бадыргы шынчы болгаш чырык орукту эрткен-дир. Үе шупту чүвени туружунда тургузупкан. Ооң дугайында ол бодунуң шүлүктеринде бижээн турган» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

 «Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол хөй-ниитиниң сезиниишкинден чалданмайн, Монгуш Буян-Бадыргының чырык адын катап эгиткен. Ол ооң дорт хүлээлгези-дир. Чаа үениң амгы Тывазының удуртукчузу кандыг-даа дадагалзал чокка, ындыг шиитпирни хүлээп алган. Ол эр туруш-тур. Шолбан Валерьевичиниң төөгүлүг чарлыының соонда, Буян-Бадыргының чырык адынга, төрээн Тывавыстың оон-даа ыңай сайзыралынга, ак орук ажыттынган» – деп, Чадаананың чурттакчызы Евдокия Кара-Сал демдеглээн. 

 Допчу-намдары: 

 Азыраан адазы чок болган соонда Буян-Бадыргы 16 харлыында Урянхай крайның эң улуг Даа кожуунунуң нояны апарган. 

 Удатпаанда революция болуп, улуг өскерлиишкиннер эгелээн. Азия диптиң төвүнде биче чон күштүг болгаш хөй санныг чоннарның аразынга эстип чиде бербейн, кым-биле оон соонда кады эдержип чурттаар шилилдени шиитпирлээр үе келген. 

 Берге үелерде дуза кадып, дузалаарынга белен, күштүг болгаш эш-хуу күрүне Россияны аныяк ноян шилип алган. Төөгүден бээр ийи чоннарның кады-кожа хамаарылгазын айтып, Россия бодунуң хоргадалынга Тываны алыр дугайында дилег бижикти орус Ак-Хаанга киирген. Хайдып ноянның оглу каш дылдарны билир эртем-билиглиг кижи чораан. Ол дагдыныкчы ийи башкылыг: билдингир моол лама Уржук Оскал биле орус башкы Шуруку (Шура) Ряхлов. Ынчангаш-ла боор, бодунуң чонунуң салым-хуузун ийи күрүнениң кайызынга бүзүреп болурун деңзигүүрлеп, күштүг болгаш чаагай сеткилдиг хоргадалды күзеп турганы ол. 

  Россияга февраль революциязының соонда билдинмес байдалдар тургустунганда, аныяк политик чаа орукту дилеп эгелээн. Ол үеде ооң шагдакы эжи болгаш бот-тускайланырынга ооң талалакчызы Иннокентий Георгиевич Сафьянов таварыштыр Россиядан дуза Тывага келген. Кымдан-даа хамаарылга чок, бот-догуннаан Тываның чону бодунуң оруу-биле сайзырап болурун Буян-Бадыргага бадыткап шыдаан. Шак ынчалдыр 1921 чылдың август 13-тен 16 хүннеринде Суг-Бажы суурга эрткен съездиде ол орук шилип алдынган. 

 Тыва Чазактың бирги даргазынга Буян-Бадыргыны соңгаан. Мерген угаанныг болгаш аныяк кижиге оон-даа хөй албан-дужаалдар онаашкан. 1928 чылдың мартта бүгү Тываның буддийжи съездизиниң чыыжын деткип, Тывага ламаизмни күрүне чүдүлгези кылдыр чарлаан хоойлуну хүлээп алган. Оон эгелеп ооң политиктиг эрге-дужаал депшилгези эгелээн.

 1929 чылдың октябрь 16-да ТАРН-ның дээди совединиң шиитпири-биле М. Буян-Бадыргы биле ооң чөвүлекчилерин албан-дужаалындан дүжүрүп, ТАРН кежигүннеринден үндүрген. Контрреволюсчу ажыл-чорудулгага каразып, 1930 чылдың чазын хоругдаан. Араттарның идеологиязынга дүүшпес, хуу өнчүже Тываның экономиказын угландырган политиканы чоруткан деп, ону буруудаткан. 

 1932 чылдың март 22-де ТАР-ның удуртукчулары турган Буян-Бадыргы, Дондук, Шагдыр болгашөскелерни-даа кандыг-даа истелге болгаш суд чокка, адар деп дээди шииткелди үндүрүп, март 23-түң хүнүнде ону күүсеткен.