22.12.2014
Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол 90 харлаанынга
Тыва прозада кижиниң салым-чолунче, мөзү-бүдүжүнче, хууда амыдыралынче, ниитилелдиң нарын айтырыгларын көдүреринге чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң чогаадыкчы үнү чидиг, бот-тускайлаңы-биле ажыттынган. Ол хөй чечен чугааларны: «Дагын таныжылга» (1955), «Оржуңмаа биле Балдай-оол» (1959), «Төнмээн төөгү» (1962), «Сес чүстүг дуран»; тоожуларны: «Чайгы хүннер» (1962), «Ынакшыл-дыр» (1965), «Озалааш хем» (1968), «Лейтенантының даалгазы» (1970), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977), «Кижиниң намдары» (1983), «Ак-Төш» (1984), «Ногаан ортулук» (1986), «Ак анай биле Арбай-оол» (1987); романнарны: «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) бижээн. Ниитизи-биле 26 проза болгаш шүлүк номнарының автору.
Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол — ниитилелде кижиниң амы-хуунуң мөзү-шынарының база мораль-этика айтырыгларын, хууда амыдыралды, амыдыралдың «кара» талаларын чидии-биле бир-ле дугаар чогаалдарынга көдүрген чогаалчы. Ынчангаш ооң чаа-чаа чогаалдары номчукчуларның болгаш критиканың кичээнгейин хаара тудуп, улуг «шуугаазынны» үн- дүрүп турган. Чүге дээрге, социалистиг реализмниң негелдези езугаар чогаалдарга амыдыралдың бак, кара чүүлдерин көргүзери совет литературага хоруглуг турган. Ындыг болза-даа, ол чогаадыкчы ажылга шүгүмчү-лелдиг, проблемалыг орукту быжыг туруштуунуң ачызында шилип алган болгаш удурланыышкынга чөрүштүр уламчылаан. Ооң ачызында дыка хөй номчукчуларның сонуургалын чаалап алган «Ынакшыл-дыр» (1965), «Авазынга даңгырак» (1973) деп тоожулары чырыкче үнгүлээн. Бо чогаалдарынга-ла С.Сүрүң-оолдуң талантызының уг-шии – нарын, будулгаазынныг айтырыгларже тыртылчаа тодарай бергенин А.К.Калзан демдеглээн турар.
С.Сүрүң-оолдуң тоожу жанрынга талантызы бичии уругларга «Чайгы хүннер» (1962) деп баштайгы чогаалы-биле уран-чечен ажыттынган. Тоожуда кырган ада-иезиниң чайлаанда хоорай чурттуг бичии Шериг-оолдуң солун ужуралдарының дугайында бижээн: дииң оглун азырап, эмнеп турары, бичии эзирикти дилгиден камгалап алыры, адыг-биле демисел дээш, оон-даа өске. Бичии номчукчулар Шериг-оолдуң овур-хевирин дамчыштыр бойдустуң янзы-бүрү дириг амытаннары-биле чоок таныжарлар.
Ол-ла чылдарда аныяк чогаалчы тыва, орус күш-ажылчы кижилерниң хосталга болгаш чаа амыдырал дээш демиселге быжыккан найыралы эргиниң артыышкыннарын узуткаарынче кыйгырган болгаш интернационалчы харылзааларны тоожуларында чедимчелиг көргүскен. «Ынакшыл-дыр» (1965) — тоожуда кол чөрүлдээ – Хеймеректиң иези Чаш-Уруг оглунуң орус башкы уруг-биле олуржурунга чөпшээрешпейн турары. Хеймерек – тоожунуң кол маадыры. Мария Ивановна Шаробаро – хоорай чурттуг, орус дыл башкылап чедип келген уруг. Оларның аразында ынакшыл. Ол ийи маадырның ынакшылы чуртталганың шаптараазыннарынга шылгалданы эрткеш, тиилеп үнер. Бо-ла тема уланчылыг «Лейтенантының даалгазы» (1970) деп тоожуда база чырыттынган. Ында болуушкуннар Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-дошкун чылдарында болуп турар. Кол маадырлар школа директору Окал-оол, араттың революстуг шерииниң дайынчызы Базыр-оол, школа ажылдакчызы Катя бир баг болуп алгаш, дайын сөөлүн- де келген ырбакчы дайзынны тудуп алырынга хөй-ниити органнарынга дузалажырлар. Тоожу детектив аянынга бижиттинген, ында болуушкуннар тодаргай месилдежиишкиннер-биле ажыттынар: Базыр-оол биле Окал-оол ырбакчының бажыңын дүне хайгаарааш, туттурар чазып турары, Мелькинниң соондан ийи эжишкиниң түңнел чок истээшкини, дайынчы өөредилге үезинде ырбакчыны илередип үндү-рери дээш, оон-даа ыңай.
Тыва улустуң чурттап эрткен төөгү-лүг үези – революсчу көдүрлүүшкүннү болгаш национал-хосталгалыг шимчээшкинни көргүскен тоожу «Озалааш хем» (1968). Болуушкун Барыын-Хемчик кожууннуң бир ырак сумузунда ак гвардейжилерниң артынчылары-биле база феодалдар биле араттарның аразында демиселин чураан. Чогаалдың кол маадыры Хуралбайның овур-хевири – тыва чоннуң угаан-медерелиниң оттуушкунунуң символу кылдыр билдинип турар. Ооң үзел-бодалдары, күзелдери, кылган херектери ядыы чоннуң чаа амыдырал дээш чүткүлү, демисели-биле чүүлдеш.
Тыва литература шинчилекчизи З.Б.Самданныы-биле алырга, С.Сүрүң-оолдуң «Озалааш хеми» биле хакас чогаалчы Н.Доможаковтуң «Ыраккы аалга» («В далеком аале», 1960) деп тоожуларының сюжеттери дөмейлешкек. «Ыраккы аалга» деп тоожуда чон-биле большевиктерниң аразында демиселди чураан деп демдеглээн.
1970 чылдарда С.Сүрүң-оол чогаалдарынга кижиниң мөзү-бүдүжүн, хууда амыдыралын, өг-бүле айтырыгларын, сагыш-сеткилиниң дойлуушкуннарын көргүзеринче кичээнгейин угландыра берген. Ол үеде «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977) деп ниитилелде социал айтырыгларны көдүрген тоожуларын бижээн. Ук тоожуларда кижиниң моральдыг мөзү-шынарының дугайында, ооң амыдыралда сагып чоруур эстетиктиг идеалдарының буураарынга хамаарышкан чогаалдар болур. Кижиниң амыдыралынга, ниитилелге арагалаар чоруктуң хоралыының дугайында «Авазынга даңгырак» деп тоожуда чырыткан. Чогаалдың кол маадыры – Чараш-оол. Ол — ачазы Монгуш Самбылович биле кожазы Чамбалдайның арагалаашкынынга удур туржуп турар маадыр. Авазы аарааш, чок апаарга, өскүс арткан дуңмаларын азыраар үүле Чараш-оолга дүжер. Ол авазынга берген даңгыраан бүрүн күүседиринге бүгү-ле хемчеглерни чорудар, ынчалза-даа ачазы араганың аспаандан үнмес, а кожазы Чамбалдай кем-херек үүлгедип алгаш, бодунуң бүгү буруузун медереп билип келир. Чогаал 41 чыл бурунгаар бижиттинген-даа болза, амгы үеде ниитилелде арагалаашкын дугайында айтырыг ам-даа ажык артпышаан. Бо чогаалды «Кара-дашка харыылыг…» деп ат-биле В.Ш.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының артистери белеткээш, көрүкчүлерге бараалгаткан.
Чаа кижиниң хевирлеттинип тургустунарынга, өг-бүлениң, хөй-ниитиниң ролюнуң дугайында «Кымның оглул?» (1977) деп тоожу онзагай черни ээлеп турар. Чогаал шинчилекчизи А.К.Калзан тоожунуң маадырларының салым-чолун хөй адырланчак сюжетке көргүскен, оларны дүүштүрүп ужураштырып келир болганындан ук тоожуну ол роман жанрынга хамаарыштырар деп «өзүлдениң демдектеринде» демдеглээн. «Кымның оглул?» — шагдаа Ак Артыш-оолдуң амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин, ынакшылын көргүс- кен чогаал. Кол чөрүлдээ – кижилерниң аразында харылзаалар, өг-бүле айтырыглары болгаш кем-херек үүл- гедикчилерин истеп тодарадыры. Актың удурланыкчызы Сарыгбай араганың хайында ажыл-ижин, өг-бүлезин ышкынган, оорларга каттыжып, кем-херек үүлгедип алыр. Кадайы Хеймер-кыс ажы-төлүн эдертип алгаш, түреп чурттаар салымга таварышкан. Ак биле Хеймер-кыстың аразында кажан шагда болган ынакшыл катап хөрлээлеп үнүп кээр. Хеймер-кыстың чажыды Акка ажыттынар: ол дун оглунуң адазы болур. Тоожуда салым-чолу кээргенчиг маадыр Кестик — Сарыгбайның баштайгы өг-бүлезинден өскүс арткан оглу. Ол даайы Кылын-оолдуң азыралында. Кылын-оол арагалаарындан башка билир чүвези чок. Кестик берге амыдыралдың хайындан оорлаар ужурга таваржып турар. Ынчалза-даа оорларны тударынга, тодарадырынга ол дузалаар.
Үстүнде адаанывыс чогаалдар («Ынакшыл-дыр», «Авазынга даңгырак», «Кымның оглул?») дээш автор номчукчуларның болгаш критиканың шүгүмчүлелдерин алган. Чүге дээрге, ында арагалаар, хөй-ниитиниң негелдезин арта баскан кижилер кол маадырлар бооп турар. Ындыг болган төлээде, ол чогаалдарның автору аныяктарга таарышпас моральды, этиканы дөгеп турар ирги бе дээн түң- нелдерни үндүрген шүгүмчүлелдер солуннарга удаа-дараа үнгүлээн турган. Амгы үеде ук чогаалдар бодунуң дээштиг шынарын чидирбээн болгаш аныяк-өскенниң кижизидилгезинге, мөзү-бүдүжүн хевирлээринге ажыктыг дээрзи чугаажок.
1983 чылда авторнуң «Кижиниң намдары» деп чогаалчының документалдыг тоожузу чырыкче үнген. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп хүндүлел аттың эдилекчизи, Дажы-Намчалдың чуртталгазының күш-ажылчы өөредиглиг талаларын көргүскен чогаал болур. Мурнакчы малчынның күш-ажылчы намдарының эгези баштай өг-бүлезинден сыпталып үнгеш, улуг совет чуртка чедир алдаржыыр. Тоожуда улуг чөрүлдээлер чок, кол маадырның хөй чылдар иштинде чурттап эрткен чуртталгазының солчуушкунун чуруп көр- гүскен. Оон аңгыда чоннуң салгалдар дамчып келген улусчу ужурларын болгаш чаа Тывага тывылган чаңчылдарны, хамааты мөзү-шынарларны илереткен.
Чогаалчының уран-мергежили «Ак-Төш» деп тоожуда (1984) моральдыг мөзү-бүдүш айтырыгларын бот-тускайлаң көдүргени-биле ажыттынган. Тоожунуң кол ужур-утказы: кижиниң шагдан бээр өңнүү болур ытка болгаш ыттың кижиге хамаарылгазы. Ак-Төш кижи дег сагыш-сеткилдиг, боданыр мээ-медерелдиг кылдыр чуруттунган овур-хевир. Ыттың ээзи Ондар бодунга бердинген кончуг аңчы ыдын арагага душкан улустарга орнап турар. Ыттың ээ бүрүзүнге хамаарылгазы аңгы-аңгы. Ол дөмей-ле бодунуң ээзинге шынчы болуп артар. Ыттың салым-чолунуң дугайында якут чогаалчы Н.Лугинов «Кустук» деп тоожузунда база көргүскен. Ында кол маадыр ыт Кустукту ээзи Байбал деп кижи көзерге ойнадыптар. Кустуктуң бодалы-биле ээзи түр када эжинге ачыладып каан. Кустуктуң чанар дээн күзели күштүг, өөр бөрүлер-биле демиселдиң түңнелинде, ол дириг үнүп шыдавайн баар. Кайы-даа тоожуда ыттың бодунуң ээзин манаан утка-хөөн, күзел делгереп турар.
Ниитизи-биле С.Сүрүң-оол амыдыралдың нарын айтырыгларын, кижиниң хууда амыдыралын, мөзү-бүдүжүн чогаалдарынга чырыдып чораан. Ооң чогаадыкчы талантызы «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) деп романнарындан аңгыда, сураглыг тоожуларында онзагайы-биле ажыттынган. Чогаалчының бижээни 8 тоожуларының сюжеттери бот-боттарынга дөмейлешпес угланыышкыннарлыг болуп тодараттынган: бичии номчукчуларга тураскааткан хоорай чурттуг оолдуң ужуралдары, эргиниң артыышкыннарын узуткаары, ядыы чоннуң хостуг, чаа чуртталга дээш демисели, арагалаашкынның ниитилелге, өг-бүлеге уржуу, кижи биле бойдустуң аразында харылзаа, бир кижиниң чурттап эрткен амыдыралының төөгүзү. Тоожуларны жанр талазы-биле аңгылаарга мындыг:
— бичии уругларга тураскааткан: «Чайгы хүннер» (1962);
— мораль-этиктиг: «Ынакшыл-дыр» (1965), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977); «Ак-Төш» (1984).
— төөгүлүг: «Озалааш хем» (1968);
— детектив: «Лейтенантының даалгазы» (1970);
— документалдыг: «Кижиниң намдары» (1983);
Ынчангаш С.Сүрүң-оолдуң тыва литературада чогаадыкчы талантызы хөй янзы тала-биле ажыттынган болгаш амгы үениң алгакчызы бооп билдинип келир.
Шончалай Ооржак,
ТГШИ-ниң чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы.