Кичээнгейде — уругларның эрге-ажыы

Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди судунга РФ-тиң Дээди судунуң даргазы Александр Кликушинниң киржилгези-биле семинар-хурал болуп эрткен. ТР-ниң Дээди судунуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак семинарны удуртуп эрттирген. Хуралдың темазы — назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаары болгаш оларга чөптүг дузаны чедирери. Хемчегге район судьяларындан аңгыда, РФ-тиң Суд приставтарының албанының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Г. Михайлик, Тыва Республикада уругларның эрге-ажыының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ С. Аракчаа, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң даргазы Н. Ховалыг, Хакасияның Дээди судунуң даргазының оралакчызы С. Доможаков дээш, оон-даа өске чалаткан аалчылар киришкен.Семинар өөрүнчүг болуушкундан эгелээн. ТР-ниң Судьялар чөвүлелиниң даргазы А. Егоров ТР-ниң Дээди судунуң судьязы О.М. Соскалга судьялар ниитилежилгезиниң органнарынга үре-түңнелдиг ажылы дээш ТР-ниң Судьялар чөвүлелиниң хүндүлел бижиин тывыскан.

ТР-ниң Дээди судунуң судьязы Любовь Дамдын назы четпээннерниң эргелерин камгалаарының дугайында нарын херектерни суд арга-дуржулгазында канчаар көрүп турарын чугаалаан. Назы четпээннер талазы-биле уругларның эрге-ажыын камгалаарының дугайында делегейниң эрге-хоойлу актыларын хүлээп ап турары байдалдың чидиин херечилеп турар. РФ-тиң Конституциязын езугаар өг-бүлеге болгаш уругларга күрүнениң дузазын чедирер, оларның эрге-ажыын болгаш сонуургалдарын суд таварыштыр камгалаар.

Тыва Республиканың судтарының ажыл-чорудулгазының түңнелдерин алырга, ада-ие эргезин казыыр, уруг азырап алыр, чурттаар оран-сава айтырыглары назы четпээннерниң ортузунда эң-не нептереңгей болуп турар. 2012 чылда бистиң республикага ада-ие эргезин казыырының талазы-биле 299 херектерге шииткелди үндүрген. 2011 чылда бо талазы-биле 316 херекти көрген. Судьяларның чугаалап турары-биле алырга, уругнуң сонуургалдарын оон өске камгалаар арга чогундан, нарын таварылгаларда ада-ие эргелерин казып турарының түңнелинде, сөөлгү 5 чылда 1174 ада-иеге хамаарыштыр шииткелди үндүрген.

Социал албан черлериниң ажылдакчылары назы четпээн уругларның эргелерин, оларның сонуургалдарын шын камгалаар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда уругнуң сонуургалдарын өөренип көрбейн, ооң ада-иезиниң эргезин казып турары шын эвес дээрзин судья Любовь Дамдын чугаалаан. Социал ажылдакчылар өске аргаларны база өөренип көрүп, ада-ие хүлээлгезин күүседир эргезин түр када соксадыр азы шуут казыттырган болза, катап тургузар дээн чижектиг айтырыгларны барык көдүрбейн турар. Мен бодаарымга, ындында-ла берге байдалдыг өг-бүлеге бүгү талалыг дуза-деткимчени чедирери чугула болгай. Чүнүң-даа мурнунда уругларның күзели, оларның сонуургалдары кол черни ээлээр ужурлуг.

Суд арга-дуржулгазындан бир херекти көрээлиңер. Уругларның ачазының судче киирген билдириишкининде оларның авазы арагалаар, доктаамал ажыл чогундан нотариус (документилерни шынзыдар тускай албан чери) таварыштыр ажы-төлүн азыраарындан ойталаан деп бижээн. Уругларның ада-иези ийи аңгы чурттап турган. Кажан херекти өөренип көре бээрге, байдал сыр өске болган. Херээжен кижи ашааның коргударынга шыдашпайн, ажы-төлүнден ойталаан билдириишкинни бижээн. Херек кырында ол доктаамал ажылдыг, ажы-төлүн чааскаан хайгаарап, азырап чоруур. Ашаа уунда аңгы амыдыралдыг болгаш уруглар кижизидилгезинче киришпейн турар. Ажы-төлү авазы-биле кады чурттаксаар. Ук херекке хамаарыштыр уругларның Конституция езугаар эргелерин боттандырары-биле негелде херектерин чөптүг суд сайгарылгазынче чоруткан.

Чамдык херектерге ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң үндүрген түңнелдери чугула черни ээлээр. Ынчалза-даа чамдык таварылгаларда агентилелдиң түңнелдери-биле суд чөпшээрешпейн баар. Чижээлээрге, уруг азырап алыр дээн хамаатыга хамаарыштыр агентилел бүгү талазы-биле чөпшээрежип турарының дугайында түңнелди судче дамчыткан. Билдингени-биле алырга, ук хамааты ооң мурнунда кижиниң амы-тынынга, кадыынга аар хора чедиргени дээш шииттирип, хосталгазын казыттырып чораан болган. Суд бо херекке хамаарыштыр хамаатының дилээн хандырбаан.

Ийи кады төрээн уругларны азырап алган Донгак оларның бирээзин шалың акшазының эвээжей бергени-биле азыраарындан ойталаан билдириишкинни киирген. Агентилел бичии оолдуң угбазы, даай-авазы-биле кады чурттаксаар күзелин өөренип көрбейн, Донгактың билдириишкинин хандырары-биле судче дамчыткан. Бо удаада база ук дилегге суд ойталаан.

Үстүнде демдеглээним агентилелдиң удуртукчузу Наталья Ховалыгның чугаалап турары-биле алырга, өг-бүледе уругну төрээн кырган-авазы, кырган-ачазы азырап алыр күзелин илереткен билдириишкиннер көвүдеп турар. Бир кырган-ава уйнуун азырап алгаш, ол уруу ийи дугаар божуптарга, ие капиталын алыры-биле, уйнуун катап уруунуң адынче кылдырар деп турар. Бо оюн эвес ышкажыл? Ынчангаш бо талазы-биле шыңгыы боданыры эргежок чугула дээрзин Наталья Ховалыг чугулалап демдеглээн. Александр Кликушин маңаа хамаарыштыр база бодалын илереткен. Ооң чугаалап турары алырга, төрээн кырган-авалар уйнуктарын азырап турары шын эвес. Бир эвес уруу арагалаар болза, уйнуун бодунуң адынче кылдырарып шүүдевейн, анаа азырап, карактап чоруур болгай.

Бир нарын айтырыг — өскүс уругларны бажың-балгат-биле хандырары. Өскүс уругнуң байдалын өөренип көргеш, чурттаар оран-сава-биле хандырарын суд шиитпирлээр. Ынчалза-даа оларны хары угда чурттаар бажың-биле дарый хандырары болдунмайн турарын билир бис. Хакасияның Дээди судунуң төлээзи С.Доможаков бо айтырыгга хамаарыштыр мынчаар чугаалаан: «Уругну чурттаар оран-сава-биле хандырар дугайында судтуң шиитпири бар болганда, кандыг-даа арга-биле күрүне ол шиитпирни күүседир ужурлуг. Уругга, шынап-ла, бажың херек, ооң чурттаар байдалы берге дээн түң- нелди үндүрген болгай бис. А күрүне, бодунуң ээлчээнде, аргаларны дилеп тып, судтуң шиитпирин күүседири албан».

РФ-тиң Дээди судунуң даргазы Александр Кликушин назы четпээннерге хамаарыштыр херектерни сайгарып тургаш, далаш-биле шиитпир үндүрбейн, байдалды бүгү талазындан өөренип көөрүн судьялардан дилээн.

Семинар-хурал судьяларга, иштики херектер органнарының ажылдакчыларынга, социал ажылдакчыларга өөредиглиг болган. Олар боттарының санал-оналын солчуп, ажы-төлдүң сонуургалдарын камгалаары-биле кандыг аргаларны ажыглаар болза эки дээрзин база катап сайгарып чугаалашкан.