Хөй-ниитичи, үлегерлиг адаларны шаңнаан

Эр мөзү-бүдүш

Чоокта чаа ТР-ниң Хөй-ниити палатазы Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суурга “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” амыдыралда боттандырылгазын хынап, ээлчеглиг үнүүшкүннү кылган. 

ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш Чыраа-Бажы ортумак школазының оолдары-биле ужуражып, оларга чагыг-сүмезин берген: “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” 9-ку  пунктузун, эр кижи  төрүттүнүп кээрге-ле, сагып эгелээри чугула. Школаны чедиишкинниг дооскаш, дээди эртемни чедип алгаш, күрүнениң төлептиг хамаатылары, ада-иеңерниң чоргааралы болуңар. Арагалаар, таакпылаар, кара чашпан тыртар багай чаңчылдарже сундулавайн, ада-өгбелерниң езу-чаңчылдарын сагып, кезээде спорт-биле холбаалыг, эвилең-ээлдек, улугну — улуг, бичиини — бичии деп хүндүлеп чоруңар. Мурнуңарга салып алган сорулгаларыңарны дериңер төп тургаш, эчизинге чедирер кылдыр чаңчыгыңар” – деп, ол чагаан.

Чыраа-Бажының Культура бажыңынга ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, Чыраа-Бажы сумузунуң баштыңы Опар-оол Сарыглар, Барыын-Хемчик кожууннуң баштыңы Михаил Кызыл-оол, Чөөн-Хемчик кожууннуң адалар чөвүлелиниң кежигүнү Алексей Санаа олар башкарган хурал болган.

Хуралдың эң өөрүнчүг кезээ — шаңналдар тыпсыры. Yлегерлиг, хөй-ниитичи, ажыл-агыйжы, хөй уругларлыг адаларга Манзырыкчы Монгушка, Алексей Кууларга, Өнер-оол Донгакка, Николай Монгушка, Борис Кууларга, Спартак Ооржакка, Александр Сарыгларга ТР-ниң Хөй-ниити палатазының Хүндүлел бижиин Хонук-оол Монгуш тывыскан. Хөй-ниити палатазының кежигүнү Н.М. Антуфьеваның «Азия Төвүнүң кижилери» деп номнарын оларга белек кылдыр сөңнээн.

Чыраа-Бажы суурнуң адалары боттарының мурнундан өөрүп четтириишкинниң сөстерин чугаалап, “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүн” канчаар күүседип турарын дыңнаткан. Суурнуң стадионунда Балгазындан 60 пөштү, 45 сиреньни эккеп тарып, доозукчулар аллеязын кылган. Кожуун чергелиг оолдар хүрежин, хоочуннар аразынга спортчу маргылдааларны, аъттарның байырлыг чыскаалдарын удаа-даара эрттирип турарын Чыраа-Бажы сумузунуң чагырга даргазы Зоя Лопсан чугаалаан.

Суурнуң улуг назылыг адалары аныяк-өскенге чагыг-сөзүн берип, арага-дарыже сундулавайн, ажыл-агыйжы болурун, мал-маган тудуп, суурун сайзырадырынче кыйгырган. Ада-чурт дайынының киржикчизи Василий Белекейни, көрей дайынының киржикчизи Комбукай Кууларны олар сактып адаан. Ажыл-ишчи Чыраа-Бажы суурнуң адаларынга Хөй-ниити палатазының шаңналдарын тывысканы оларга аажок улуг үнелел болуп, хей-аъдын, сүлдезин көдүргени чугаажок. Чадаана хоорайның, Кара-Чыраа сумузунуң Культура бажыңының артистери аян тудуп, хуралды каастаан.

Салгал дамчаан малчыннар Эрес-оол Очур-оолович, Тамара Чылбак-Хунаевна Монгуштарның Хараганныг-Даг деп черде кыштаанга четтивис. Олар 30 ажыг чыл дургузунда мал малдап келген. Өг-бүле 4 ажы-төлдүг, 10 уйнуктуг. Куда-доюн ол-ла кыштаанга эрттиргенден, эгин кожа кады чурттаанындан бээр 34 чыл чеде берген.  Монгуштарның бажыңында хүн батареязының дузазы-биле телевизорну көрүп, компьютерни ажыглап турар болду. «Тыва» телеканал көргүспейн турар, ынчалза-даа «Шын» солун дамчыштыр республикада байдалды билип ап турарын өгнүң херээжен ээзи чугаалады. Чайгы дыштанылгазында кырган-ава, кырган-ачазынга дузалажыры-биле уйнуктары чедип келген. Бичиизинден тура ада-иези ажыл-агыйга, мал-маганга ынак кылдыр өөредип-кижизидип чораанын Эрес-оол Очур-оолович сактып чугаалады. «Тыва кижи малдыг чоруур болза, аштавас» деп бурунгу өгбелеривистиң чугаазын ол чүүлдүгзүнүп чоруур. Агаар-бойдустуң соок болганы-биле олар ам-даа кыштаанда, чылый бээрге, Дагыр-Шеми деп черге  чайлаглаарлар. Монгуштарның өг-бүлези 200 ажыг шээр, 40 бода малдыг, 4 аъттыг. Олар — бо чылын 100 баш төрүүр хойга онааштыр 95 хураганны онча-менди доруктуруп алган. Хой кидин түлүк төрүп турар үеде олар кажаадан үнмес, дүне-даа, хүндүс-даа ында турар, чем безин чииринге шак-үе чедишпес. Оътка кире берген хураганнарга сигенни баглааш, аскылап каар. Сугну ижиртир, суланы чиртир, чылгаар дусту бээр дээш, ажыл черле төнмес. Ынчан хураганнар дүрген доругуучал болгаш семириичел болур деп, малчыннар тайылбырлады.

Хөй чылдар дургузунда хой кадарып келген, арга-дуржулгалыг, эрес-кежээ, ажыл-ишчи, үлегерлиг адага ТР-ниң Хөй-ниити палатазының Хүндүлел бижиин Хонук-оол Монгуш, оларга аалдап четкеш, тывысканы аажок өөрүнчүг болган.

Шончалай  Ховалыг.

"Шын" солун