Ада - өгбелерим чурту - Кара-Талым

«Кижи — чурттуг, куш — уялыг» дээр. Кым-даа кижиге төрүттүнген, өскен чери, чаңгыс хемниң суун ижип, анай-кара чажындан-на аразында харылзажып, аал-оранынга үнчүп-киржип, чаңгыс аяк шайны үлежип ижип чораан арат-чону, кады ойнап өскен эш-өөрү, чону кончуг. Эрткен оруувусче, төөгүвүсче хая көрнүрү дээрге, мээң бүзүрел, бодап чоруурум езугаар алырга, ада-өгбелеривистиң салгалдарынга дээш төрээн чер-чуртун хумагалап, камгалап, сайзыралдың оруунче углап, тургузуп каанының дугайында болгаш оларның хөй-ниитиге билдингир, элеп читпес ис болуп арткан ажыл-чорудулгазын кажан-даа утпайн, сактып чорууру чугула дээрзин сагындырары-дыр.

Карак четпес делгем ховуларлыг Победада 35 чыл ажыр чурттап чорзумза-даа, кайгамчык чараш ораным Кара-Талым бүгү назынымда сагыжымдан балаттынмас. Хар-назы улгадып, өскен-төрээн черим уйгу-дүшке кирип туруп бээрге, авам чагыы-биле сүттүг, сарыг шайымны чуртум уунче чажып каарымга, сагыш-сеткил хөлзээри чавырлы бээр чүве ол.

Кара-Талдың хөлбеңейнип чыдар шыктарлыг, чүзүн-бүрүн аң-меңниг алаактарының чамдыызын ам-даа сактып чоруур мен: Ак-Дөң, Дөң-Терек (Челер-Терек-даа дээр),Сыынныг-Алаак, Кечи-Кыдыы, Чодураалыг-Алаак, Адыг-Халыыр, Сарыг-Качы, Хаваа-Сарыг ортулуу, Кара-Тал ортулуу, Муңгаш-Булуң, Кызыл-Чыраа, Дедир-Аккан, Кажаалыг-Алаак, Балыктыг-Сеп, Кара-Суг, Теректиг-Алаак, Кара-Суг-Аксы, Кара-Тал-Сүрүң-Алаак (бистиң кырган-ачавыстың ады-биле ойзу адаан, чүге дизе аңаа ооң бүгү назыда чурттап келгени өдек-кыштаа турган). Кара-Тал суурнуң аткаар Аргалыкты талазының делгем ховулары болгаш улуг-биче тейлер, даглары: Элезинниг-Даг, Ала-Тей, Шаараштың-Арт-Кыры, Кызыл-Шат, Дедир-Аас (Шолук-Хову-даа дээр), Хараганныг-Хову, Чаңгыс-Хадың, Аглаар-Yзүк, Көжээлиг-Хову, Улуг-Өдек, Чиңге-Даг, Талдыг-Өзен, Улуг-Арт, Оттук-Даш, Монгуш-Даа, Терезин, Узун-Бут. Ыдыктыг төрээн черимниң кезек-чамдыызын сактып бижидим.

Кара-Тал сумузунуң 1932 чылда тургускан кызыгаары кедергей улуг болгаш делгем девискээрлиг: Аргалыкты даан кырлады чоруткаш, Шагаан-Арыгның Даг-Ужулааш, Ак-Дөңнү дорт кешкеш, Сыынныг-Алаактааш, Эйлиг-Хемниң Иймени кырлаткаш, Куйлуг-Хем, Ортаа-Хем, Бидилиг, Чиңге-Хемниң бажы-биле чоруткаш, Шөгүр, Yрбүн хемни куду баткаш, Улуг-Хемни дорт кешкеш, Улуг-Калбак-Мээс, Биче-Калбак-Мээстээш, Талдыг-Чалдааш, Yүр-Сайыр (Ажыг-Суг) аржаанын таварааш, Хемчик-Аксынга доктааган. Кара-Тал – ынчап кээрге, төөгүде арткан черлерниң бирээзи. Yүр-Сайыр аржааны дээрге шаг-шаандан тура-ла Кара-Тал сумузунга хамааржып турганы – уктуг-дөстүг. Ол аржаанны кижилер эмненип, кирип турар кылдыр бир дугаар ыяш коошпаны 1927 чылда чазап кылган. Yүр-Сайыр аржаанын республиканың чону массалыы-биле эмненир кылдыр 1987 чылда чаарты дерээн.

Кара-Тал сумузун тудуп тургусканының байырлалы – 80 чыл оюнга хамаарыштыр номчукчуларга төөгүнүң каш одуругларын бараалгадып көрейн. «Төөгү билбес кижи – төөрээр, төрел билбес кижи – түрээр» деп тыва чоннуң үлегер домаанда ханы утка бар болгай. Төөгүнү канчаарга-даа чон тургузар. Бистиң хүндүлүг ада-иевис Чигден Кыргыс биле Анай Анна хөй ажы-төлүн шынны черле улустуң арнынга чугаалаар кылдыр өстүрүп кижизиткен. 4 оол, 4 кысты бут кырынга тургузуп, эктивистен элетпейн, хырнывыстан аштатпайн, доруктуруп өстүргеш, эртем-билигге чедирип кагдылар. Оларның берген өндүр чагыын бистер шыңгыызы-биле сагып, йөрээп кааны ак оруундан чандыр баспазын бодап, көвей дөргүл-төрел, ха-дуңма аразында өйүн бодап, бурган авыралында чурттап-ажылдап, амыдыралды үнелеп көрүп, өөрүп чоруур бис.

Мооң адаанда бижиттинген төөгүнү ачавыстың бодунуң-на биске 1984 чылдың октябрь айда чугаалаан факт-барымдааларынга даянып, ооң кезик-чамдыызын дамчыдарын оралдаштым.

Чигден Кыргыс 15 харлыг балдыр-бээжек оол назынында Улуг-Хем кожууннуң Ортаа-Хемниң 10 дугаарлыг арбанның даргазынга ажылдап, чон аразынга бодунуң күш-ажылчы базымнарын эгелээни дээрге, ооң бүгү чурттап эрткен уттундурбас кезээ – балалбас ис болуп артканы ол. 17 харлыында Кара-Тал сумузунуң чагырыкчызынга ажылдап эгелээн. Төрээн суурумнуң тургустунган төөгүзүнүң дугайында ачавыстың допчу-кыска чугаазы бо.

— Ынчан мээң хып дээн чалыы үем турган чүве. Бир-ле хүн арбанның чонун ажыл-агыйже кыйгырып, аал-ораннарын кезип чорумда Улуг-Хем кожууннуң чагырга болгаш эргелел черлериниң бирги удуртукчулары Таваа биле Кызыл-оол оларның (фамилияларын шуут уткан-дыр мен, оон бээр ам таптыг-ла 52 чыл эрткен-дир) адындан дыңнадыг бижик келген. ТАРН-ның Төп хораазының шиитпиринге үндезилээш, Силерниң, Чигден Кыргыстың, удуртуп-баштап турары Ортаа-Хем арбанының араттары доктаамал чурттап турар чериниң девискээринге суму организастап тургузар талазы-биле шиитпирни Улуг-Хем кожууннуң удуртулгазы белеткээш, бо айтырыгга хамаарыштыр доктаал-саавырны хүлээп алган. Суурну тудуп тургузар мурнунда сумунуң удуртукчузун соңгуп алыр деп билиишкин база тургустунуп турар. Суму чагырыкчызының албан-дужаалынче кордакчы кылдыр кожуун чагыргазының мурнундан силерниң адыңарны идип үндүргенивистиң дугайында дыңнадыгны Улуг-Хем кожууннуң соңгулда комиссиязынче дамчыткан бис. Бюллетеньниг соңгулдаларга чедиишкинниг киржириңерни күзедивис деп каан дыңнадыг бижикти алган турдум. Ол өйде Ортаа-Хем арбанның малчын араттары чазагларынче көжүп кирип эгелээн чүве. 1932 чыл, апрель ай. Улуг-Хем кожууннуң бирги удуртукчуларының чагыг-сүмези меңээ улуг чалгын болган. Чажыт бадылаашкынныг соңгулдаларга киржип турумда, арбанымның арат-чону меңээ бүзүрелин илередип, Кара-Тал сумузунуң бирги чагырыкчызынга соңгуп каан. Албан-хүлээлгемни күүседип кирипкеш, ол-ла дораан суурну тудуп эгелээр черни шилип тыпкаш, бирги өргенни кадааш, тудуг-суурну эгелээринге бодумнуң үлүүмнү кииргеним шын чүве. Ол үеде хостуг-шөлээн чурттап чораан чонну сууржуң байдалга чурттаары-биле эвилелдеп, суур тургузуп, чурттап ажылдаалыңар дээрге белен черле чөпшээрешпес турду. Хамык мал-маганны каяа, канчап азыраарыл, хоржок бис, талаар бис дээр боор чүве болгай. «Думчукка тулганда – бызаа сугжу» дээр. Эң-не баштай улусту эвилелдээр арга бодай тыртып алган мен. Байдал арай черле нарыыдай берзе канчаар боор дээш аан. Суур тудуп тургузар черге бир өгнү өглээш, бодумнуң таныжым уругну база мээң хан төрел дуңмамны ээрежип тургаш, бо өгнү ээлеп тураалыңар, улус-чон бисти долгандыр ижигип эгелээри магатчок деп турдум. Кымнарыл ол деп бодай-дыр силер? Уругларның бирээзи дээрге Анай – мээң таныжым кыс, өскези дээрге Балчый Чолдай, бо дээрге мээң хан төрел дуңмам деп үстүнде чугааладым. Бо төөгүнү Кара-Тал суурга 1932 чылдан бээр бо хүннерде чурттап-ажылдап чоруур улуг-бичии чон дыка эки билир. Төөгү коптарарын бо партия үезинде хоруп каан чүве-дир. Кырып назылап-даа келдим, ажы-төлүм. Оолдар, кыстарымга дамчыдып каары мээң хүлээлгем болур. Ажык-чарлыг чорук чалбарып кээр-даа чадапчок деп бодалым-дыр ийин, оглум. Чоннуң Чаа-Хөлче бадарда ыяап-ла ойбайн эртер улуг оруунуң аксы черге бистиң Кара-Тал суурну тудуп тургускан бис. Ынчангы баштайгы соңгулдалар эрги суур турган черге болуп эрткен. Соңгулда болур черни шилээш, 3 тыва өгнү кожа тиккен. Ынчан ТАР-ның Министрлер Чөвүлелиниң даргазы Сат Чүрмет-Дажы деп кижи соңгулдага Тыва Чазакты төлээлеп эрттирген чүве. Чолдаксымаар, дөңгүр баштыг, арнын көөрүмге, семиссимээр дарга-ла болчук. Ачавыс ооң дугайында дыка эки сактып чугаалаар кижи.

Чүс бежен чыл бурунгаар Ортаа-Хем унунга амыдырап, ажы-төлүн өстүрүп, кижизидип чурттап чораан, Кара-Тал суурну тудуп тургузарынга эң-не кол рольду ойнаан сумунуң эң-не баштайгы үндезин чурттакчылары – ада-өгбелеривистиң кол нуруузун демдеглеп, сактып каары артык эвес деп бодаар мен. Оларның аттары болгаш фамилиялары бо: Сүрүң Кыргыс, ооң оглу Чигден Кыргыс; Дыртык Кыргыс, ооң оглу Маадыр-оол Дыртык; Чыдыг-Кыс Кыргыс, ооң оглу Очур Уйнук-оол; Семис-Нава Кыргыс, ооң уруу Уйнуңмаа Ажы; Ойдупаа Кыргыс, ооң оглу Маадыр Кыргыс; Чимис Кыргыс, ооң уруу Кара-Кыс Дандар; Санчап - Хаак-оол Санчаптың ачазы; Чамзырын (шола ады Шокар-Ашак) – оглу Суваң ооң ажы-төлү Алдын-оол Суваң болгаш өскелер-даа.

1932 чылда Кара-Тал сумузунга организастап тургускан албан черлериниң болгаш организацияларның чизе-даңзызын болгаш оларның баштайгы удуртукчу даргаларының адын, фамилиязын адап, амгы Кара-Тал, Чаа-Хөл, Yрбүн суурларның оларны таныыр-билир чону сактып, сонуургал-биле номчуур боор деп бүзүрээр ийик мен.

Дасык даргалары Наталья Түлүш (Норжуңмаа Бадыевна), Чолдаанай Сертек. Амгы үеде олар дээрге херээженнер-биле ажыл чорудар килдис даргалары-дыр. Аревэниң баштайгы даргалары: Одулаа Түлүш, Сүктер Ховалыг. Шериг херектериниң талазы-биле бирги даргазы Таскый Түлүш бистиң ававыстың кады төрээн акызы болур кижи. Пионер организациязының баштайгы даргазы – Севээн Чамзырын, ол дээрге Павел Түлүшович Суваңның угбазы. Тыва Арат Республика үезинде, 1936-1937 чылдарда, Кара-Тал суурнуң уруу, эң-не баштайгы тускай эртемниг кижи эмчизи Опуштай Түлүш, ооң өөнүң ээзи – Кара-Талдың садыг эргелекчизи турган Кувак Чажап акый. Суурувуска Стал-оол Шура деп эмчи угбай база турду. Ол дээрге ТР-ниң юстиция сайыды турган Юрий Тюлюшович Стал-оолдуң авазы болур угбай чүве. Кара-Тал сумузунуң эге школазының бир дугаар директору Соскур-оол (Барыын-Хемчик чурттуг). Ооң өөнүң ишти – Чүскүкпен. Школаның баштайгы башкылары: Сат Самый-оол, Шойдак-оол Ымый-оол, Сертек Мажаа, Сертек Минчит-оол, Дапык Хуурак олар. Партия эге организациязының баштайгы нам даргазы – Түлүш Суузун.

1932 чылда Кара-Тал сумузунга үш (8, 9, 10 дугаарларлыг) арбан турган. 8 дугаар арбан дээрге Кара-Талдың бодунга бактаап кирген. 9 дугаар арбан Кечи-Кыдыынга турган, ооң даргазы Мартыгыр Түлүш, дузалакчызы Норжуңмаа Шыырап, 10 дугаар арбан Ортаа-Хемге турган. Чигден Кыргыстың соонда ол арбанны Ховалыг Меңниг-оол удуртуп эгелээн.

Кара-Тал сумузунуң төөгүзүнде 1948 чылда Тиилелге аттыг колхозту (эрги ады «Кызыл-Шериг») Чаа-Хөл кожууннуң күүсекчи комитединиң айтыышкыны-биле организастап тургускан чорду. Колхозтуң баштайгы даргазы Балчый Түлүш. Ол дээрге бистиң чиңгине честевис кижи. Ону ийи ай эрткен соонда бир улуг чылдагаан ужурундан кожууннуң күүсекчи комитединиң айтыышкыны-биле ажылындан хостаан. (Ооң чылдагаанын бистиң ачавыс меңээ тайылбырлап берген чүве. Билдингир чылдагаан-биле ооң дугайында биживес мен —Авт.). Чаа-Хөл СЭКП райкомунуң удуртукчулары райкүүскомнуң саң-хөө килдизиниң эргелекчизи Чигден Кыргысты чаа тургустунган «Тиилелге» колхозтуң даргазынга дакпырлап ажылдаарын дорту-биле дужаап дааскан мындыг. Бодунуң-на тудуп тургусчуп кааны суурунуң баштайгы коллективтиг ажыл-агыйын баштай удуртур салым-хуу база-ла аңаа таварышкан. Бо дээрге салым-дыр. Ынчангаш бистиң хүндүлүг ачавыс «Тиилелге» колхозтуң баштайгы даргаларының бирээзи болганын сактып бижиири — меңээ улуг чоргаарал-дыр.

Кара-Тал сумузунуң «Тиилелге» колхозунуң баштайгы даргалары: Балчый Түлүш, Чигден Кыргыс, Сүктер Ховалыг. Сүктер-Дарганың Чүгүрүк-Доралазын чарыштарга мунуп-даа турдум. Ынчан бичии мен. Аъттарны Шагаан-Арыгның көвүрүг адаандан тура салыр чүве. Кара-Тал суурнуң дужунга келгеш, аксынга күш четпейн баарымга, суурже кире халып кээр аът.

Школачы чылдарымдан-на черле чылгы малга эмин эрттир ынак чордум. Ачам ашак бир кезек үеде тускай уксаалыг аът-хөл база азырап турду. Ачамның ачызында аъттарның чүгүрүүн мунуп чордум. Чаа-Хөл девискээринге черле четтирбес, Челер-Кара дээрге ачамның меңээ садып берген аъды чүве.

– Хоржок, оглум, бо өөдежок оорлар деп чүвелер бар, дөмей-ле оорлап аппаар – дээш садыпкан. Эки аъдымны садыптарга, дыка хомудаан ийик мен.

Бир-тээ, чарыш аъттарының дугайында чугаалай берген болганымда, сонуургадыр чугаам бо: Кара-Тал суурнуң үндезин чурттакчыларының бирээзи Кара-оол Ховалыг деп кырган-ачайның Чүгүрүк-Калдар деп аъды ынчан бар. Чаа-Хөл кожуунга аът чарыштарынга хөй удаа чемпионнаан аът ол. Шуут элдеп мал боор. Чарыштырар аъттар Кара-Тал суурдан үнүптери билек дыным сал дээр аът-тыр ийин. Шагаан-Арыгның көвүрүг адаанда чарыштырар аъттар салыр черге чедир, өске бир аъттыг кижи чүгенниң узун-дынындан чедип алгаш, стартка Чүгүрүк-Калдарны чедирбес болза, чааскаан каккаш, салып ыңай боор-ла болгай. Та чүге кончуг чарыштырарын манап шыдавас мал ийик, бөгүн безин ону кайгап ханмас мен. Кара-оол Ховалыг дээрге база Кара-Тал суурнуң төрээн оглу Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң ачазы-дыр. А Валерий Кара-оолдуң хеймер оглу Шолбан Кара-оолду ам Тывавыста бичии чаштардан улуг кырганнарга чедир таныыр, билир. Шолбан Валерьевичини Кара-Тал биле Чаа-Хөлдүң чону 1998 чылда Дээди Хуралдың депутадынга соңгуп кааны-биле улуг политикаже ооң оруу эгелээн чүве. Бо төөгүнү дыка эки сактыр мен. Амгы үеде ол Тываның Баштыңы болуп ажылдап чоруур. Кара-Тал суурнуң үндезин чурттакчыларының оолдар, кыстары суму, кожуун болгаш республика Баштыңынга чедир депшип ажылдап чораан болгаш чорууру бистерге, кара-талчыларга, чоргаарал-дыр. 2012 чылда Ш.В. Кара-оолду ТР-ниң Чазааның Даргазынга ийиги удаа соңгааны кара-талчыларга улуг өөрүшкү болбастың аргазы чок. Чажырып-«чаап» турбас мен. Кырган-ачайның аал-оранынга кирип, аяк шайын аартап ижип турган мен. Чүге дээрге Ховалыг кырган-ачай дээрге мээң ачамның, Чигден Кыргыстың, честези дээр чораан. Ачам меңээ ол дугайын чугаалаан чүве… Ол-даа канчаар, «аскак хой ырай берди» ышкаш. Төөгүнү уламчылаарын чөпшээреп көрүңер, номчукчу.

Колхозтуң баштайгы мал эмчилери: тускай эртемниг специалист Шыырап Түлүш (Шыырап Николайның ачазы); Хурагандай Балдаң, Сундуй Түлүш, санитар Кызыл-оол Ховалыг, Кадыг Ховалыг. «Тиилелге» колхозтуң баштайгы бухгалтерлери – Аракчаа Түлүш, Сагаан-оол Түлүш, Төгерик Түлүш, Эрес-оол Меңниг-оол (оларның эң-не аныяа, тускай бухгалтер эртемниг). Эрес-оол Меңниг-оол Кара-Талга база ажылдап турду. Бистиң сумунуң ат-сураглыг малчыннары Сертип Түлүш, Балган Түлүш, Алдай Түлүш, Аяк-Хээ Самдан, Кызылда «Найырал» кинотеатрның эң баштайгы киномеханиги Зоя Суваң болгаш оон-даа өске кара-талчыларның, сумувустуң эң-не баштайгы удуртукчуларының адын, фамилиязын тодараткаш, төөгүге арттырар сорулга-биле ачавыстан, Кыргыс Сүрүңовичиден, Дадар Кыргыстан, Наталья Бадыевнадан Кара-Тал суурнуң эң-не хоочун чурттакчыларындан медээлерни чыып, 1932 чылдан эгелээн төөгүнү коптарып, Чигден дарганың болгаш Чаа-Хөлдүң дугайында чон аразынга нептерээн ырларның сөзүглелдерин чыыр ажылдарны 2007 чылга чедир уламчылап, болуушкуннар ылап-ла шын бе деп, катап-катап факт, барымдааларны дүүштүрер ажылдар 1992 чылдан эгелеп үргүлчү чоруттунуп турганын демдеглеп каар бодаан ийик мен.

Чурукта: Россияның президентизи В.Путин Чаа-Хөлдүң малчыны-биле ужуражып тур.

Танов Чигден.