Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интервьюзу: Тываның бот-тускайлаң планы национал төлевилелдерни калбаа-биле боттандырарынга идигни бээр

«Чамдык кижилер хөгжүлдениң бот-тускайлаң планы база национал төлевилелдер деп чүл дээрзин чедир билбейн, будалып турар – деп, «Россия 24»-түң корреспондентизинге Шолбан Кара-оол чугаалаан. – Мону тайылбырлайн: республика национал төлевилелдерни боттандырарда, эге байдалдары кожа регионнарныы дег, бот хандырттынып шыдаар чедимчелиг регион болур ужурлуг». 

Россияның Президентизи Владимир Путин чурттуң элээн каш өзек айтырыгларны шиитпирлээр сорулгалыг 12 национал төлевилелдерни тургузарының эгелекчизи болган. Демография айтырыы, ортумак назы-харны узадыры, ядыы-түреңги чорукту ажып эрттери, бүдүрүлгелерни сайзырадып база кижи санын көвүдедир талазы-биле төлевилелдер ында кирген. 

Элээн каш айтырыгларны шиитпирлээр сорулгалыг национал төлевилелдер ооң-биле чергелештир Тывага шыңгыы кыйгыны салган. «Күрүне баштыңы тодаргай сорулгаларны айтып, бистиң хей-аъдывысты көдүрген – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Аңаа киришкеш, шиитпирлеттинмес айтырыгларга бо-ла таваржып турар бис». 

Тываның Баштыңы республика девискээринде 174 школаның 32-зи аварийлиг байдалда деп, чижек кылдыр тайылбырлаан. «Национал төлевилелдер ёзугаар 300 муң санныг чурттакчы чонга чүгле ийи өөредилге албан черин тудар акшаны тускайлаар, а аварийлиг школалар орнунга амгы үениң чаа школаларын тудар дизе, чүнү канчаарыл. Ооң кадында, национал төлевилел объектилериниң тудуун кады акшаландырары – регионнарның хүлээлгезинде» – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Эрткен чылдың сентябрьдан Самагалтайда, Сесерлигде, Кызылда, Шагаан-Арыгда база өске-даа черлерде 19 уруглар садтарын кады акшаландырыышкын чорудуу-биле тудуп эгелээн, оларны ам удавас ажыглалче киирер ужурлуг деп, республика баштыңы чугаалаан. «Боттуң талазындан акша салыышкынын база киириштирер болганда, бюджетке боттуң орулгалары херек. Ынчангаш республика боду бүдүрүлге баазалыг болуру чугула – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Балыкты тудуп алыр дизе, биске сыырткыыш херек». 

Интервью берип олургаш, 2008 чылда российжи чазактың хуралынга сөс алган соонда, ынчангы премьер-министр Виктор Зубков: «Ындыг улуг курлавыр байлактыг регион, алдын кырынга самдар чүвүрлүг канчап олурар чүвел» деп чугаалаанын, интервью үезинде Тываның Баштыңы сагынган.

Дмитрий Медведев Тывага федералдыг акша салыышкыннары дыка херек деп, российжи чазак хуралдарында чаңгыс эвес катап айыткан. 2019 чылда, Шолбан Кара-оол Кышкы Универсиада хаашкынында, российжи сайыттар кабинединиң удуртукчузу-биле ужурашканының соонда, ол теманы тускай хуралда чугаалашкан, республикада эртем-билиг чок, чалгаа кижилер чурттап турарындан ядыы регион болуп турар эвес дээрзин демдеглээн. «Чамдыкта бисти чуруп турары дег, бодувусту ындыг-ла кончуг ядыы деп санавайн турар бис. Тываның чурттакчы чонунга “эң-не ядыы регион” деп дыңнадыг дыка аарышкылыг болган» – деп, Шолбан Кара-оол интервьюзунда демдеглээн. 

Федералдыг министрлер-биле эрткен ол хуралда, республикага тускай хамаарылга херегин ынчан чугаалашкан. «Россияның арткан шупту регионнары-биле кады дең байдалда хөгжүлдени чедип алыр ужурлуг дээрзин бүзүредип, аңаа кол илеткелчи бодум. А ону чедип алыр дизе, инфраструктура айтырыгларын шиитпирлээр апаарын бадыткадым» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

Шагда Тывада кылдынып турган бүгү чүүлдер херек кырында орулга чок турган. «Республиканың барааннар болгаш ачы-дуза хереглекчилери Саян артында болгаш, ону ынаар сөөртүп чедиреринге элээн чиик өртектиг транспорт херек. Абакан биле Кызыл аразынга ийи дилиндектиг автомобиль оруу-биле, чылда 240 муң ажыг автомобильдерниң чорууру болдунмазын угаанныг кижилер санап үндүрүпкен» - деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Ынчалдыр федералдыг структуралар-биле республиканың саналдааны 174 аңгы хемчеглер кирген Тываның бот-тускайлаң планын кады кылыр ажылдар эгелээн. Бодунуң хереглекчилеринге дээш республика барааннар болгаш ачы-дузалар бүдүрүлгелерин тургузарынче, боттары ажылдап алыр арганы бээринче ол угланган.

 Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планының кол кезээнче экономиканың өске-даа секторларын хөгжүдеринге идигни бээр республиканың тудуг адырын деткиириниң хемчеглери кирген. «Чаа тууйбу заводун тударынга хуу инвесторлар-биле 50-50 дээш ажылдаарынга, бөгүн белен бис. Херек бүгү-ле дериг-херекселдерни садып берип база болур бис – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. – Демир-бетон кылыглары бүдүрер завод ол планның бир кезээ болур. Ынаар салган акша үш катап эглип кээр, бажың-балгат өртээ чиигеп, ол чаңгыс чер-чурттугларывыска элээн чедингир апаар».

 «Чаңгыс чер-чурттугларывыс, ылаңгыя көдээ ишчилеривис – эр-хейлер – дээш, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел-биле чылдың-на 104 ажыл-агыйлар немежип, а «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели республикага 2,5 муң ажылчын олуттарны ажыдып турарын Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Үүрмек-саармак чүвелер-дир деп чугаалаар кижилер бар-ла ыйнаан, ынчалза-даа шак-ла ындыг базымнар-биле республика хоозуралдан деңгерлип олурар». 

А республиканың бот-тускайлаң планы хөй санныг ажылчын олуттарны тургузар ужурлуг. «Аңгы-аңгы адырларда бизнестиг сайгарлыкчыларга сонуурганчыг чер Бии-Хем кожуунда сыын ажыл-агыйының баазазынга турисчи баазаны тудары хамааржыр. Чедер хөлде курортту катап хөгжүдеринче республика 600 млн рубльди киириштиреринге белен, ол төлевилелдиң концепциязын болгаш майыын тургузарынга киржир кылдыр сайгарлыкчыларны чалап тур бис» - деп, Шолбан Кара-оол кыйгырган. 

Тывага бот-тускайлаң ажылдар планын сайгарып турда, Россияның өске регионнарынга база ындыг төлевилелдерни ажылдап кылырын шиитпирлээн. Аңаа даянгаш, социал-экономиктиг хөгжүлдениң бот-тускайлаң планы негеттинип турар 10 регионнуң даңзызын тургузар даалганы Дмитрий Медведев берген. «Электри энергиязының өртээ аар, харылзаа колдуунда чок, чедери берге регион Тыва өскелерге чижек болган – деп, Шолбан Кара-оол санаан. – Оон аңгыда, республика ядыы-түреңги чорукту ажып эрттеринче угланган хемчеглерни ажылдап кылырынга үлегерлеп алыр регион апарган». 

Шаг төөгүден бээр хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерлиг республика, Россияның өске регионнарынга деңнээрге, шынап-ла ядыы-түреңги чер кылдыр көзүлген. «Тывада 90 муң ажыг өг-бүлелер бар, ооң үш кезиинден хөйү – 33 муң хирези хөй ажы-төлдүг. Беш ажыл-төлдүг ада-ие эң ядыы өг-бүле болур, чүге дизе оларның орулгазы амыдырап-чурттаарының кудуку хемчээлинден эвээш» – деп, Шолбан Кара-оол онзалап айыткан. 

Республикага чылдың-на дыштанып кээр Россияның Президентизи Владимир Путин Тывага хамаарыштыр бот-тускайлаң планны хевирлээр ажылдарга улуг салдарлыг болган. Күрүне баштыңының бүгү чурт дээш ооң харыысалгалыын ындыг үелерде эскерип көргенин Тываның баштыңы чугаалаан. «Ылаңгыя ындыг үелерде ол дыка илдең – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Владимир Путин Тожуга ивижи-биле азы Чаа-Хөлге малчын-биле ужурашкаш, чугаалажып тура, чуртту болгаш ооң чону дээш сагыш човап чоруур удуртукчу кылдыр бодун көргүскен». 

Владимир Путин база Сергей Шойгунуң үезинде, Тывага демир-орукту тудуп алыр арга бар деп, республика баштыңы бодалын илереткен. «Өске байдалдар бисти чүс-чүс, он-он чылдарже аткаар идиптер, а регионнуң түреңги байдалы хевээр артып каар» – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. Чоокта чаа республиканың сенатору Дина Оюн Федерация Чөвүлелиниң хуралында, Россияның демир-оруктарының удуртулгазындан орук тудуунуң планнарын сонуургап айтырганын ол чугаалаан. «Россияның демир-оруктары» ААН-ның баштаар чериниң даргазы Олег Белозеров төлевилел документациязын монополия эде көрүп турар деп, ооң айтырыынга харыыны берген. «Российжи политикада эң салдарлыг кижилерниң бирээзи, бистиң чаңгыс чер-чуртуувус Сергей Шойгунуң демир-орук төлевилелинге бүзүрели дээн ышкаш, ындыг факторлар салдарлыг болурунга идегеп турар мен – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. – Тываже демир-орукту тудары хүн айтырыындан кажан-даа дүшпейн турганы улуг рольду ойнаар ужурлуг». 

Регион баштыңының бодалы-биле алырга, демир-орук тудуу – дыка нарын тема бооп артпышаан. «Ол бир талазында биске дыка херек, ажы-төлдү садик-биле хандырарынга, а школачылар бир класска 30-40 кижи кылдыр сыңмарлажып өөренип олурбазынга – деп, Шолбан Кара-оол айыткан. – Өске талазында, ол кижилерге акша ажылдап, школаларны тудуп, национал төлевилелдерге киржир арганы бээр».

Республика национал төлевилелдер боттаныышкыны-биле Балгазынга туберкулезка удур уругларның чаа диспансерин тудар деп, Тываның Баштыңы чугаалаан. «Республикада уруглар санаторийи шагда-ла сандан үнген – деп, Шолбан Кара-оол санаан түңнээн. – Ол оран-саваны болгаш дериг-херекселди шагда-лаа узуткаар ужурлуг». Президент ие-чашка деткимчени сайзырадып, демография айтырыын шиитпирлээр айыткалды бергенин Тываның Баштыңы сагындырган. «Ынчап кээрге, перинаталдыг төптү, туберкулезка удур диспансерни тудар херек. Кожууннарда уруглар эмнелгелеринге онза камгалал херегин чугаалаваска, онкология эмнелгези база херек» – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Россияның өске регионнарынга деңнээрге, Президентиниң назы-харны узадырынче угланган айтырыын республика чедимчелиг шиитпирлеп турар. «Ийе, ол айтырыгда хожудап турар бис – деп, Шолбан Кара-оол аңаа чөпшээрешкен, – кажан республиканы бодумга хүлээнип ап турумда, назы-харның узуну 54 хар турду, ам – 67,2 хар». 

Тывага, ооң иштинде чүгле Кызылга безин 820 өөреникчиге үш школаны тудар апаар, бөгүн ооң планнары ажылдап кылдынган. «Автооруктар чаттыла берген республикага биче суурларывысты диргизери чугула – деп, Шолбан Кара-оол «Россия 24» телеканалга интервьюзунда демдеглээн. – Чижээ, Кош-Агачдан Новосибирскиге чедир оруктуң хемчээли 100-200 км-ге кызырлыр, ынчангаш оруктар дээн ышкаш айтырыгларга федералдыг дуза негеттинип турар. Ол анаа-ла кээр акшалар эвес-тир, бодувус орулгаларывыс-биле ооң тудуун дуглажыр ужурлуг бис». 

Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планын амгы үеде федералдыг яамылар болгаш ведомстволар көрүп турар. «Премьер-министр Михаил Мишустинниң Курганче ажыл-албанын кичээнгейлиг хайгаарап, ол регионнуң хөгжүлде планынга атты салырынга беленин дыңнадывыс. Ээлчег биске чедип кээринге бүзүреп турар мен. Премьер-министр-биле ужурашкаш, республиканың сайзырал-хөгжүлдезинге балык эвес, а сыырткыыш херек деп база катап чугааларынга белен мен» – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

 «Тываның шапкын хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планы – Путин биле Шойгудан деткимче амдыызында бар турда, амыдыралга чедип алыр ужурлуг онзагай хүлээлгевис-тир. Тыва – катаптаттынмас регион дээрзин шупту билир. Бир талазында: мында чиг эт байлаа хөй. Өскезинде: амыдырал-чуртталганың деңнели куду. Ынчангаш бот-тускайлаң планның кол, чугула кезээ инфраструктура төлевилелдеринде деп санаар мен. Көскү болгаш дүрген үре-түңнелди бээр бирги ээлчегниң бүдүрүлгелер даңзызын тодараткаш, РФ-тиң Чазаанче киирген бис. Ол дээрге экономиканың боттуг кезээ, бүдүрүлге болгаш болбаазырадылга сектору-дур. Ынчалдыр бүдүрүлгениң боттуг-ажыын шилип алган бис. Өскээр чугаалаарга, инфраструктура кызыгаарлаашкынының нарын байдалдарында дүрген боттандырар хемчеглер комплекизин шилидивис. Аргыжылганың эң чиик хевири болур демир-орук биске албан херек. 2020 чылда Кызыл хоорай аэропортунуң делегей чергелиг секторун чаагайжыдарынче 150 хире млн рубльди тускайлаанывысты, демир-бетон кылыглар болгаш тууйбу бүдүрүлгезин ажыдарывысты, «Чедер» курортун катап чаарттырын, туберкулезка удур уруглар диспансерин тударын интервьюда чугааладым» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бижээн.