Республика хүнү— ТЫВАНЫҢ онзагай байырлалы

Республика хүнү биле Наадым байырлалдарын бо чылын аңгы эрттирген. Август айның ортан үезинде найысылалга Тываның кол күрүне байырлалы – Республика хүнүн демдеглээн. Бо байырлалга республиканың чону, Россияның хоорайларындан болгаш даштыкы күрүнелерден аалчылар «Сибирьниң Швейцариязынга» шуужуп келгеннер. Тыва дээрге Азия диптиң чиге төвүнде магадап ханмас чараш бойдустуг, ховар элбек байлактыг, ажыл-ишчи, кайгамчык талантылыг чоннуг делегейниң онзагай булуңнарының бирээзи. Чүс-чүс чылдарда өгбелерден дамчып келген күш-ажылчы, кижизидикчи утка сиңген онзагай байырлалга «Кидисте — амыдыралдың хээлери» бүгү чоннарның IV фестивалынга кидистен кылган суй белектер болгаш кидистен тулган өглерниң конкурузун эрттиргени онзагай.

Август 15-те дээрни кара булуттар бүргей шып алгаш, суггур чаъзын кудуп тура хүнзээн. Ынчалза-даа байырлалды демдеглээри-биле улуг-бичии чон Арат шөлүнде, аът-даа, теве-даа мунуп турарын, бичии уруглар аттракционнарда ойнаанын, уран-шеверлер хол-биле кылган ажылдарын делгеп салганын, маңган ак өглерни чыскаалдыр тип алганын көөрге, езулуг-ла байырлал шинчилиг.

«Кидисте — амыдыралдың хээлери» делегей чергелиг фестивалы чылдың-на эртери чаңчылчаан. Эртенинде база-ла бүргег хүн болган, дүктен онзагай каасталгалар кылырының уран аргаларынга мастер-класстарның шеверлекчилери дуржулгазын тарадып, эртежик-ле эгелептилер. Оларның аразында кожавыс Алтайдан 13 харлыг Катерина Суховлева өңнүг дүктен янзы-бүрү чурумалдыг онзагай каасталгаларны кылды. Моолдан келген мастер Должин Алтанцэцэг кидистен бопуктарны, хол-хавын болгаш хөректээшти канчаар кылырын көргүзүп берди. Хой дүгүнден бичии кидисти салгаш, оон хол-хавын 12 минута иштинде кылыпты, ону сонуургап тудуп, көрүп кедеримге чылыы кончуг болду. Моолдар кидис кылыгларынга сайзырап чоруй барган, харын-даа бистерни ол ажыл-ишке өөредип турар болгай.

Оон ыңай Омск облазының Шербакуль районунуң Екатеринославка суурунда чурулга башкызы Зикен Джумабиев дүктен, пөстен даараан суй белектерни, каасталгаларны кылганын көргүстү. Хакасиядан Ефросинья Сагалакованың, Айман Боксапарова Казахстандан оларның дүктен моюн-ораарны, бөрттерни, бичии барбаларны, чадыгларны болгаш суй белектерни шеверлеп даараанын магададым. Даг Алтайдан Ольга Зиновьева, Красноярск хоорайдан Екатерина Перевозчикова болгаш Ермаковск суурдан Любовь Алексеева кидистен кылган янзы-бүрү каасталгаларны болгаш кидис идиктерни делгеп салганнар. Бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Мөңгүн-Тайгадан Алена Ооржак өңнүг дүктен моюн-ораарны кылырын мастер-клазынга көргүзүп тургаш, тайылбырлады. Ол оон-даа өске кидистен кылыгларын эккеп алгаш, чонга садып турар. Кызыл хоорайның №8 школазының өөреникчизи Катя Малыгина дүктен янзы-бүрү чуруктарны чогаадып кылгаш, хоолап алганын онзалап демдеглээн. Кидис кылыгларының мастерлериниң арга-дуржулгазындан чылыг идик-хепти, суй белектерни дүктен кылып болур аргазы бар деп түңнедим.

Тулган өг. Өг дээрге Төп Азияның көшкүн чоннарының эрте-бурунгудан бээр чурттап келген оран-савазы болур. Ынчангаш ада-өгбелеривистиң арттырып каан чаңчылдарын уламчылап чоруур бис. Өглерни кандыг-даа байырлалдарда тигери чаңчылчаан.

Бо байырлалда Арат шөлүнде Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарның төлээлери маңган ак өглерни тип, конкурска киржири-биле келгеннер. Олардан озалааш черде турар ишти-даштын кидистен шеверлеп кылган, кижи бүрүзүнүң сонуургалын хаара туткан өг кыргыс чоннуң болду. Бистиң өглерден аңгыланып турар: эжии кидис энчек, ону дүргеш, өрү азып каар. Иштинде хевистер, чадыглар чаткан. Ырак-узак Кыргыс республикадан Тывага чедир 4 муң ажыг километр узун орукту эртип келген аалчыларга «Тулган өг» дээш хүндүлел бижик биле 25 муң рубль шаңналды тывыскан. Ийиги чергениң хүндүлел бижии болгаш 15 муң рубль шаңналынга Чөөн-Хемчик кожуун төлептиг болган. Чылдың-на конкурстарга чөөн-хемчикчилер кидистен кылыгларын чогаадыкчы езу-биле немей кылып турарлар, ынчангаш оларның өө бүрүнү-биле кидистен дериттинген. А үшкү чергениң хүндүлел бижиин, 10 муң рубльдиң сертификадын улуг-хемчилер алган. Бо кожууннуң культура ажылдакчылары, оон-моон аргазын дилеп тыпкаш, кидистен өөн каастап алгаш, кызымаа-биле киришкеннер. Өске кожууннар база-ла олардан чыдып кагбайн, кидистен өгнү дерип алгаш, келгеннер. Ам-даа чедир кылыр ажылдар хөй дээрзин сөс чокка-ла бадыткап болур.

Улаштыр кожууннар аразынга чылдың-на эртип турар кидис салырының конкурузун чарлаан. Аңаа Чөөн-Хемчик, Кызыл кожуун, Чаа-Хөл, Бии-Хем, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл болгаш Чеди-Хөлден келген командалар тура-соруктуг, демнии-биле Арат шөлүнге дүктен кидисти салып кылганнар. Хой дүгүнден кидисти дагзып каан хемчээлин езугаар 3 шак дургузунда кылыр. Кидисти салыры амыр эвес иш-тир. Баштай дүгүн белеткээр, оон савааш-биле чымчадыр улдаар, оон дыдар, арга-дуржулгалыг мастер салыр, дүктү кончуг таарымчалыг салган соонда, сарыг-суг-биле өттүрер, азы суг-биле база ажырбас, эптиг шарыыр, Арат шөлүнге аът-биле эвес, дүк салыкчылары боттары оочурлап тургаш, сөөрткеннер.

Дүктен кидисти салырынга ооң мурнунда киржип турган кожууннар бар, ынчангаш оларның арга-дуржулгазы улуг. Чижээ, Барыын-Хемчик кожуун-дур. «Чылдың-на кидис салырынга конкурстарның тиилекчилери деп дидими-биле чугаалап болур. Кожуун Наадымынга кидис салырынга 1-ги төлептиг черни аксы-барлыкчылар чаалап алган, ынчангаш мында киржип келгеннери бо» — деп, бо кожууннуң мурнундан удуртуп келген төлээ Аяс Саая таныштырды. Чеп эжеринге Кара-кыс Ооржак 1-ги төлептиг олутту чаалап үндү, кидис салырынга тиилелге — база барыын-хемчикчилерде. Оларның-биле кожа чыдар Бай-Тайга кожуун 4 чыл улаштыр фестивальга киришкен, Ээр-Хавак сумузунуң Очурлар аймаа кидис салырынга, чеп эжеринге Бай-Талдан Байырмаа Павел 2-ги чер болганын Урана Монгушовна демдегледи. Бай-тайгажылар конкурстарның кайызынга-даа ийиги черни алганнар. А сүт-хөлчүлер — база-ла фестивальдың чылдың-на идепкейлиг киржикчилери, кожууннуң адын камгалап хөй кижи келген. Олар кидис салырынга 3-кү черге төлептиин көргүстүлер. Чеп эжеринге Ишкин сумузундан 19 харлыг аныяк уруг Айысмаа Сат үшкү черге төлептиг болду. Оон ыңай Чаа-Хөлдүң дүк салыкчылары ыры-шоор-биле ажылдааннар, чеп эжеринге бо-ла сумудан Любовь Арапчор 3-кү олутка төлептиин бадыткады. Бии-хемчилер өөн тип, кидисти салырынга идепкейлиг киришкенин демдеглевес аргажок. Бо байырлалда кожууннуң, Сесерлигниң, Шивилигниң болгаш Тарлагның культура ажылдакчылары келгенин болгаш каш чыл бурунгаар Өвүрге Наадым байырлалынга киришкенин Ольга Дүмей-ооловна төөгүй каапты. Кызыл кожууннуң төлээлери конкурстарга үргүлчү киржип турарлар. Каа-хемчилер база-ла өскелер дег, кидис өөн тип алган, үнген-кирген чонунга аяк-шайын сунуп орар хөглүг-баштак аныяктар чорду.

Чамдык кожууннарга кидис кылыгларынга арга-дуржулга ам-даа четпейн турарын эскердим. Моон-даа соңгаар бо талазы-биле өөредилгелерни эрттирбишаан, деткимче көргүзер болза, сайзырап чоруй баар арга бар.

Байырлал хемчеглеринге киришкен уран-шеверлерге хүндүлел бижиктерни болгаш шаңналдарны тывыскан. Кидистен хөй янзы уран-шевер кылыглары дээш 1-ги чергениң хүндүлел бижии биле сертификатты Мөңгүн-Тайгадан Алена Ооржакка тывыскан. Ол-ла кожуундан Эрес Сааяга үшкү чергениң хүндүлел бижии биле сертификат, Иркутск облазындан Артур Павловка ийиги чергениң хүндүлел бижиин болгаш сертификатты берген. «Эң эки мастер-класс» дээш Тываның күрүне университединиң көдээ ажыл-агый факультединиң студентилериниң «Белек» аттыг бөлгүмүнге 1-ги чергениң хүндүлел бижиин болгаш акша шаңналын тывыскан. 2-ги, 3-кү чергениң хүндүлел бижиктеринге Алтайдан Ольга Зиновьева, Ефросинья Сагалакова Хакасияның төлээзи төлептиг болдулар. Байырлалдың кол хемчеглеринге комиссия кежигүннери үнелелди бергеннер.

Вячеслав Октябрьевич Донгак, ТР-ниң Культура яамызының сайыды: «Кидисте — амыдыралдың хээлери» бүгү чоннарның фестивалының төлевилелин ажылдап кылдым. Бо байырлалдың 4 чыл улаштыр болуп турары өөрүнчүг. Ада-өгбелерниң чаагай чаңчылдары читпезин дээш дараазында салгалдарывыс уламчылазын деп сорулганы салган мен. Кидис кылыглары чылдан чылче эки сайзырап бар чыдарынга кижиниң хей-аъды көдүрлүп кээр, чоргааранчыг-дыр. Бо чылын кыргыс чон кидис өгнү тип дерээни онзагай, олардан үлегер алыр болзувусса, бурунгаар хөгжүп чоруй баарынга идиг бар».

Нелля Сүге-Маадыровна Күдерек, Улусчу чогаадылга төвүнүң методизи: «Бо фестивальга кидис салырынга 8 кожуун киржип келген. Оон ыңай чүгле кидис кылыгларындан өгнү дерип тигери конкурсту чарлаан, шупту кожууннар эки киржип турар, ынчалза-даа ам-даа чедир дериттинмээн өглер бар. Кидис салыры база нарын ажыл-дыр, суй белектерни даараары болгаш уран-шеверлерниң мастер-класстарынга эки деп үнелелди бээр мен, чүге дээрге Россияның регионнарындан, Турциядан, Кыргызстандан, Казахстандан болгаш Моолдан келген аалчылар боттарының кидистен чогаадыкчы кылыгларын бистерге үлегер кылдыр көргүскени онза».

Ася Базыр-оол.
"Шын" солун № 96 2013 чылдың август 20