18.09.2023
Бо дыштаныр хүннерде Тес-Хем кожууну 100 чылын, Самагалдай хүрээзиниң 260, Самагалдай сумузунуң 250 чыл оюн демдеглээн каш дакпыр байырлалдарын калбаа-биле бедик деңнелге демдеглеп эрттирген.
Төрээн чериниң өөрүшкүзүн үлежири-биле кожууннуң сумуарындан ажыл-ишчи чон, албан черлери, ырак-чооктан келген тес-хемчилер, аалчылар чыглып келген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, республиканың Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Даваа, ТР-ниң Дээди хуралының (парламент) депутаттары, чазак кежигүннери база Тес-Хем кожууннуң чагыргазы чаңгыс чер чурттугларынга хүндүткелди илередип, байырлалга келген.
Кожууннуң төөгүзү Тываның төөгүзү-биле тудуш, төнчү чок узун, эгээртинмес байлак. 1763 чылдан 1921 чылга чедир Ураанхай-Тывазын 13 Амбын нояннар удуртуп баштаан. Ноянның чагырга чери Моол, Кыдат болгаш Тибет-биле харылзааны тудуп, Тываның чүгле административтиг болгаш политиктиг төвү эвес, ажыл-агыйының, культуразының, шажын-чүдүлгезиниң болгаш даштыкы чурттар-биле харылзажырының төвү турган.
Самагалдайга амбын нояннарның чагырга төлээ черинден аңгыда, Самагалдай хүрээзи Тывага билдингир турган. Ол ында туттунган дуганнары, шажын өөредииниң ном-судурлары, хөй талалыг ажыл-агый талазы-биле эң улуг хүрээ кылдыр санадып турган. Хүрээ школазынга Тибетке, Моолга дээди, ортумак шажын эртеми чедип алган ламалар ажылдап чораан. Самагалдай хүрээзиниң Даа ламазы Тываның бүгү хүрээлерин чагырып турган.
Таптыг-ла 250 эрткенде, Тываның улуг шажын төвү турган Самагалдай хүрээзин катап эде тудуп, ооң чаа туткан оран-савазын ажытканы - чоннуң эң улуг байырлалы болган! Тываның Камбы-ламазы Гелек Насык-Доржу баштаан лама башкылар хүрээни «арамайлаар» ёзу-чаңчылды кылып, мөргүл номналын номчаан. Самагалдайның катап туттунган «Аас-кежиктиң дээди өөредиг хүртүзүнүң Гандан ораны» деп аттыг чаа хүрээзи мерген угаанның үрезинин тарыыр чырыткылыг оран-сава болуп, чонун хүлээп эгелээни канчаар-даа аажок өөрүшкү болган.
Бурун Тываны 160 чылдарның дургузунда углап-баштаар, чер-черлерде чагырганы чаңгыс аайлаар амыр эвес күрүне деңнелдиг үүле-херекти бүдүрүп чораан алдар-аттыг, үндезин-дөстүг, улуг өгбелеривис Амбын нояннарга хүндүткелди көргүзүп, оларның аттарын мөңгежидип, салгалдарга төөгүнү угаадып арттырар дээш, тураскаалды ажытканы – Тываның амгы төөгүзүнде онзагай болуушкун бооп арткан.
Тес-Хем кожуунунуң эрес-кежээ ажыл-ишчи чону өгбелериниң чаагай херээн уламчылап, амгы Тываның хөгжүлделиг сайзыралында улуг үлүүн киирип чоруурун Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг байыр чедириишкининге демдеглээн. “Суурларда чаарттынган школалар, уруглар садтары, ФАП-тар, оруктар туттунуп турар. Кылыр, тудар, боттандырар деп дугуржуп, планнап алган ажыл-херектеривис ам-даа хөй. Тывада Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылында, чонувустуң бир деми, хей-аъды, тура соруу-биле кады катчыпкаш, амыдыралга ону боттандырар бис” – деп, В. Ховалыг хөгжүлдениң чаа сорулгаларын айыткан.
Тываның Баштыңы кожууннуң хөгжүлделиг сайзыралынга улуг үлүүн киирген күш-ажылдың хоочуннарынга күрүне шаңналдарын тывыскан. Улус өөредилгезинге хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылдаан хоочун башкы Монге Чамзыевич Чамзырынга “Тыва Республиканың Улустуң башкызы” хүндүлүг атты тывыскан. Советтер болгаш күрүне ажылының хоочуну, кожуунну үр чылдарда удуртуп чораан Биче-оол Сундуевич Шыырапты “Буян-Бадыргы орденниң” III чергези-биле шаңнаан.