Эрес Кара -Сал — Тыва Республиканың Чаан Мөгези!

Национал парк. «Наадым—2013-түң» хүрежин көөр дээн улус-чон «Хүреш» стадионунче эртежик-ле шуужуп кирип тур. Хүн эмин эрттир изивээнде 10 шакта-ла эгелээр кылып кааны дыка таарымчалыг-дыр дижип ор бис. Хөгжүм үнү диңмиттелген соонда хамыктың кичээнгейи микрофонда барды. Байыр чедирери-биле чон мурнунче Россияның камгалал сайыды, армия генералы Сергей Күжүгетович Шойгуну чарлап үндүрүптерге, стадионда турган чон диңмиттиг адыш часкаашкыннары, ураа-биле алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувусту уткуп алды.

— Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бөгүн силер бүгү-биле байырлалды кады уткуур аас-кежиктиг болганымга өөрүп тур мен. Шаг-шаандан бээр малчын араттар күрүне биле чуртту деткип чорааннар. Ылаңгыя Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва араттар фронтуже 150 муң баш мал бажын чорудуп, үнелеп четтинмес дузаны көргүскен. Республиканың удуртулгазы ол дээш Совет Эвилелинден өөрүп четтириишкинниң шаңнал-макталдарын алган. Бөгүн-даа малчыннарывыс күрүнезинге улуг деткимчени көргүзүп, муң малдыг малчыннар кыска үениң дургузунда хөй малды өстүрүп шыдаан. Арга-дуржулгалыг, ат-алдарлыг малчыннарывыстың оруун уламчылап, аныяктар мал ажылын кылып турары өөрүнчүг. Наадым байырлалы-биле ажыл-ишчи малчыннарывыска, бүгү чонумга изиг байыр чедирип, аас-кежикти, быжыг кадыкшылды, улуг-улуг чедиишкиннерни күзедим! – дээн сөстерниң соонда адыш часкаашкыннары база катап чаңгыланы берди.

Улаштыр Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол сөс алды:

--Байырлал-биле, эргим чонум! Бөгүн дыка-ла онзагай хүн-дүр, ханы хүндүткелдиг чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетович Шойгу Наадымны бистиң-биле уткуп турары дыка-ла өөрүнчүг-дүр. Чурттуң камгалал сайыды эрге-дужаалдыг Тывада ол бир дугаар кээп турары бо. Бистиң чаңгыс чер-чурттуувуска ындыг улуг бүзүрелди көргүскени дээш РФ-тиң Президентизи Владимир Владимирович Путинге өөрүп четтиргенивисти база катап илередип каалыңар, чонум! (үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыннары). Тываның чурттакчы бүрүзү Силерге чоргаарланыр болгаш ынак дээрзинге бүзүреңер, Сергей Күжүгетович. Ажыл-ижиңер чай чок-даа болза, Наадым байырлалында чонувусту, малчыннарывысты, көдээниң ишчилерин хүндүлеп чедип келгениңер дээш улуу-биле өөрүп четтирдивис. Бистиң мөгелеривисти хей-аът киирип, хүрешти көрүп чедип келгениңер дээш четтирдивис. Силерге ак орукту, бедик хей-аътты, улуг-улуг чедиишкиннерни күзедивис. Аас-кежиктиг болуңар, чорууңар чогунгур болзун!

Эргим, хүндүлүг чонум, көдээниң ишчилери, малчыннар! Наадым-биле изиг байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Байырлалывысты хүндүлүг аалчывыс—чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгу кады уткуп турары канчаар-даа аажок өөрүнчүг-дүр. Ол төрээн Тывазынга бо-ла чедип кээр — ооң арыг агаарын тынып ап, бедик дагларынга эргеленип, күш кирип ап чоруурунга чоргаарланыр бис. Өскен-төрээн Тывазының сайзыралынга ооң киирип турар үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг. Ону үнелеп, хүндүлеп, өөрүп четтиргенивисти база катап илередип каалыңар, эргим чонум! (диңмиттиг адыш часкаашкыннары).

Байыр чедириишкиннериниң соонда Наадымның улуг хүрежи – 256 мөгениң хүрежи эгелээрин чарлай берди. Шөлче ак хадактарлыг 80 оолдар, кыстар үне халчып кээп, танцы-самы-биле байыр чедирип тур. Йөрээл сөстер улай-улай чаңгыланып тур.


Бирги салыг. Чаан мөге Андрей Хертектиң ады бир дугаарында чаңгыланып үндү. Сүт-Хөлден аныяк мөге Мерген Монгуш Чаан мөгениң онаанга таварышкаш, ша-даа четпейн, октатты. Арзылаң мөге Эрес Кара-Салга аныяк мөге Шораан Кызыл-оол октатты. Арзылаң мөгелер Чимит Куулар, Сайын-Белек Түлүш, Седен-Очур Кара-Сал онагларын чииги-биле эрти. Оларның-биле дөмей Начын мөгелер: Начын Монгуш, Алексей Монгуш, Ким Седен-оол, Ай-Демир Монгуш, Сылдыс Монгуш, Начын Коңгаа, Руслан Ондар, Александр Хуурак, Бүрбүчүк Буян болгаш өскелер-даа удурланыкчыларын саат чокка октадылар. Начын мөгелерден бирги салыгда чоокта көзүлбээн Ушпас Куулар кагдырыпты ийин.

Мөгелер аразында чаа ат дыңналып келди. Ону дораан эскерип кагдывыс. Өвүрден Седен-оол алышкыларның үш дугаары Вадим Седен-оол хүрежип үнүп кээп-тир. Мөге Сүүр-оолдуң уйнуу Чойган Ондарны өөрүп көрүп ор бис. Мөге өгбезиниң адын төлептиг тудуп чоруур мөге-дир.

Ийиги салыг. Удаткан чок дараазында салыг эгеледи. Бо дээрге мөгелер саарзыкталдырбазы-биле аныяктарны хүрештирер артык салыг-дыр. Бо салыгда Ахмет Чаймаа, Салим Седен-оол, Тежит Отчугаш,Буян Сүктер, Назын Донгак, Седип Ондар, Кызыл-Кат Кенден, Даш-Шиви Айбек, Аңгыр Куулар дээн ышкаш ат-сураа билдингир апарган мөгелер чараш хүрешти көргүзүп, онагларын октап алдылар. Бай-Тайганың чоргааралы Сайын Кашпык-оол Салим Монгушту октап кагды.

Yшкү салыг. 64 мөге арткан. Аныяк мөге Отсүрен Маадыр-оолду хоочун мөге Маадыр Монгуш октады. Каа-Хем кожууннуң мөгези Ренат Монгушту Андрей Хертек октаан. Чараш хүрештиг Алаш Сынан-оол Барыын-Хемчиктен Айдыс Кууларны октап кагды. Улуг-Хем кожуундан эң аныяк, 17-ле харлыг Камгалакчы деп чараш аттыг мөге дурт-сынныг оолду Буян Бүрбүчүк арыг октады. Сайын Кашпык-оолду Александр Хуурак,Тежит Отчугаш Сүктер Буянны, Найдан Ооржак Намчаа Сүүр-оолду,Назын Донгак Олег Эникпенни октаан. Ол ышкаш Амир Ховалыг Ахмет Чаймаа, Айдың Сериң база онагларын эртип алдылар.

Дөрткү салыг. 32 мөге арткан. Демисел күштелири чугаажок. Шөлче Чааннар, Арзылаңнар, Начыннар үнүп эгеледи. Андрей Хертек Айдың Сериңни, Эрес Кара-Сал Назын Донгакты, Маадыр Монгуш Сайдаш Монгушту, Сайын-Белек Түлүш Шолбан Монгушту, Ахмет Чаймааны Ким Седен-оол, Ай-Демир Монгуш Кызыл-Кат Кенденни, Алексей Монгуш Седип Ондарны, Алаш Сынан-оол Оттук Доржукайны, Начын Монгуш Салим Седен-оолду, Амир Ховалыг Тежит Отчугашты, Аңгыр Куулар Руслан Ондарны, Айдың Ооржакты Буян Бүрбүчүк, Айдың Очуржап Эртине Допуй-оолду октаан. Начын мөгелер Андрей Монгуш биле Александр Хуурак дыка-ла үр тутчуп келдилер. Мөге-шыырак Хуурак удурланыкчызы шилгедек, бичии Андрей Монгушту көдүргеш, октаар-ла, оозу тура дүжер! Хүрештиң тайылбырлакчызы Коңгар-оол Ондар магадааш: «Андрей Монгуш шуут диис-ле-дир ийин бо. Октаарга-ла, ыяап тура дүжер» — деп мактап, хей-аът киирип ор. Арга кылып чыдырда Александр Хуурак удурланыкчызын даяндырыпты.

Мөгелер дараазында салыгга белеткенип турар аразында күрүне шаңналдарын тыпсыр дугайында чарлапты. Күш-культураны болгаш спортту сайзырадырынга киирип келген улуг үлүг-хуузу дээш хостуг хүрешке Европаның ийи дакпыр чемпиону Опан Сатка «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывысты. Оон аңгыда Наадымның чемпионнары атты чаалап алганнарга – 17 кожууннуң төлээлеринге 17 мини-тракторларны тывысты.

Оларның бирээзи-биле чугаалажып четтигиптим. Ол дээрге Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыгның малчыны Арина Кара-ооловна Лопсан-дыр. Ада-иези Кара-оол Секпек-оол, Маңдаңмаа Доштуг-оол Ооржактар — бүгү назынында өшкү кадарып келген арга-дуржулгалыг малчыннар. Оларның изин истеп, уруу Арина база мал ажыл-агыйы-биле амыдыралын холбаан. Чылдың-на Наадым байырлалынга кээп, шаңнал-макталдарны-даа хөйнү ап турар болду. Балыктыг-Хемде эки амыдырап-чурттап орар малчын бичии трактор-биле шаңнаткаш, аажок өөрүп, солун арнын дамчыштыр ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оолга, көдээ ажыл-агый сайыды С.Х. Монгушка өөрүп четтириишкинниң сөстерин дамчыдарын диледи.

Бешки салыг. 16 мөге арткан. Чаан мөге Андрей Хертек Өвүрден Аңгыр Кууларны арай деп-ле октады. Бо салыгда кирген 16 мөгениң аразында кара чаңгыс бедик ат чок мөге Аңгыр Куулар-дыр ийин. Ат чок-даа болза, дыка шыырак мөге, аныяктар аразынга шүглүп-даа, удаа-дараа шүүп-даа келген. Арга-дужулгазы бедип орар мөгевис-тир. Чаан мөгеге душпаан болза, 8-че кире бээр турганы чугаажок.

Эң шыырактарның бирээзи Начын мөге Очуржап Айдыңны Арзылаң мөге Эрес Кара-Сал, Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал Начын мөге Александр Хууракты, Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш Начын мөге Амир Ховалыгны октаан. Арткан Начын мөгелер аразында мынчаар таварышты: эң улуг, шыырак мөге Ким Седен-оол шилгедек, чиңге Сылдыс Монгушту аргажоктуң кадында базып каапты. Алексей Монгуш биле тутчуп тургаш, Алаш Сынан-оол боду ора дүжүп кагды. Ай-Демир Монгуш элээн үр болганда Начын Монгушту октап алды.

Алдыгы салыг. Сес мөге арткан. Андей Хертек биле Буян Бүрбүчүк, Эрес Кара-Сал биле Алексей Монгуш, Сайын-Белек Түлүш биле Ким Седен-оол таварышты. Мөгелер чаа-ла хүрежип эгелей бээрге, оларны доктаадыпты. Шөлче ТР-ниң Чазак кежигүннери үнүп келди. «Чүү-ле болган чоор?!» деп кижи сести хона бээр чүве-дир. Шолбан Валерьевич Кара-оол даргавыс качыгдалдың медээзин дыңнатты. «Дың кара чаңгыс арткан фронтучу өгбевис –алдарлыг кырган-ававыс Вера Чулдумовна Байлак бөгүн бо шакта «бурганнай берген-дир, чонум!» — дээри билек, бүдүн стадион чон ишкээр тынып, харлыга берген дег болду. «Амыдырал ындыг ышкажыл, өөрүшкү-даа, өлүм-чидим-даа кады чоруур, ам канчаар, алдарлыг өгбевисти төлептии-биле сөөлгү оруунче үдеп каар болган-дыр бис, чонум. Вера Чулдумовнаның «Кезээде бот-боттарыңар деткижип, дузалажып чоруңар. Төрээн Тывавыстың адын бедик тудуңар» дээн чагыын ыяап-ла күүседир бис — деп, Шолбан Валерьевич чонну оожуктурду.

Хүреш уламчылап эгеледи. Кайгамчык эрес, кашпагай мөге Буян Бүрбүчүк чараш оюнну көргүзүп, Чаан мөге Андрей Хертекти октап алды. Стадион алгы-кышкы-биле дола берди. Арткан Арзылаң мөгелер Начын мөгелерни октаан.

Чедиги салыг. Дөрт мөге арткан. Эрес Кара-Сал Буян Бүрбүчүк душкан. Начын мөге халдап, ол-бо ушта халып, алыспайн турза-турза, бир сегирип алган соонда Арзылаң базып каапты. Сайын-Белек Түлүшке Ай-Демир Монгуш октатты. Дыка үр төлептиг тутчуп келди. Аай-дедир хончулаштырган соонда кажык тырткан. Тудуш Арзылаңда болган. Арзылаң артындан базып каапты.

Сески салыг. Ийи мөге арткан. Ийи Арзылаң сегиржип шаг болду. Олар база-ла үр хүрешти: аай-дедир хончу соонда Эрес Кара-Сал октап алды.

Шаңналдар: акша сертификаттары. «Тиилелгеже чүткүл» деп тускай шаңналды Арзылаң мөге Чимит Кууларны октаан Айдың Сериңге тывысты. «Чараш арга» деп тускай шаңналды Буян Бүрбүчүкке тывысты. Наадым хүрежинге үш катап чемпионнаан Эрес Кара-Салга Чаан мөге деп хүндүлүг, бедик атты тывысты. Байырдан чедирип каалыңар. Эр хей, Эрес!


Светлана Балчыр.  
"Шын"солун № 81 2013 чылдың июль 16, вторник