Көдээ ажыл-агыйының сайыды чораан Виктор Лавриненко: Тывада амыдыралга чугула херек губернатор төлевилелдериниң боттанылгазы эгелээн-дир

  - Төрээн республикам дугайында медээлерни эрттирбейн, Интернетте статьяларны, тус черниң солуннарының сайтыларын номчуп турар мен. Барык хүннүң чыгыы Тывада кижилер-биле харылзажып, чүнүң-даа мурнунда көдээ ажыл-агыйда чүү болуп турары - мээң сонуургалымда. 

 Тыва чазактың көдээ ажыл-агыйында мал угланыышкынын күштелдиргени, шын шиитпир-дир. Чүнү-даа бодап, чогаадып турбайн, совет үениң арга-дуржулгазын ажыглаар-дыр деп, чугаалап турган мен. Ооржак Лопсанчап болгаш өскелер-даа, 100 баш төрүүр хойдан 180 баш хураганны ап турган үелер бар. Республиканың амгы удуртулгазының күжениишкинин демдеглээр апаар, малдың баш санын совет үеде турганынга чедиргени - чедиишкин. 

 Тывада амыдыралга чугула херек «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилелдериниң боттаныышкыны эгелээн-дир. Бо хонуктарда төлевилелдиң киржикчилери-биле ужуражылгаларны эрттирип, сонуургаан айтырыгларын сайгарып турарын номчудум. Херек кырында мындыг эки чиигелделер-биле, кайда малды берип турар чүвел? Ооң кырынга, турлаг тудар черни база одар-белчиирин база берип турар. Төлевилелдиң киржикчилерин тодарадыр негелдеге дыка таарзындым. Анаа-ла бир дарга Иван Ивановичини шилип албайн, суурларның чурттакчылары боттары чыылгаш, сайгарып, тааржыр өг-бүлелерни шилип ап турары, дыка шын. Шынап-ла, чугула ажыл-херекти тудуп аптар хире кижилерни олар билбейн, кымнар билирил? Малче угланган ажылды шилип алганын кончуг шын деп бодаар мен, чүге дизе тывалар - езулуг малчыннар, чылгычылар-дыр.

  Ильинкада дээн ышкаш, сүт-бараан фермаларын тургузуп эгелээни дыка эки-дир. Чүгле бедик продуктулуг малдыг фермалар сүт продукциязының чедишпес чоруун дуглап болур. Ындыг улуг хемчээлдиг ажылды хуу кижиниң чогудары берге дээрзин, шыны-биле чугаалаайн. Техника аймаан азы малды чугаалаваска-ла, төлевилел-смета документациязы, аңгы-аңгы чөпшээрежилгелер дээш, эге чадазында бергедээшкиннер-ле хөй. 

 Үнүш ажыл-агыйының дугайында чугаалап көрейн. Совет үени, тарылга дугайында бо-ла сактып чугаалажы бээр бис. Ынчан тарылга шөлдери чаттылган-даа болза, дөрт чылда чаңгыс катап ол беримчелиг турган. Ынчан ажылдың арга-хевири база аңгы чүве, чижээ план-карылгалыг ажыл-агыйларга. Амгы үеде ышкаш үрезин, чемишчидилге азы кывар-чаар материалдарже акша бүрүзүн санап турбас. Агаар-бойдустуң көрдүнмээн байдалдарын база көөр. Суггат системазын катап тургузар, хөй чылдыг сигенни тарыырын көвүдедир, мал чеминиң баазазын тургузар дээн планнарны билир мен. Ол бүгү бо үеде чугула херек дээрзин бадыткаар мен. 

 Продукцияны болбаазырадыр болгаш садып-саарарының айтырыгларынче онза кичээнгейни угландырар херек. Продукцияны бүдүргеш, ону шыгжаары база болбаазырадыры – ам айтырыг ол. Садыг-саарылга рыногун чогумчудар херек. Продукцияны бүдүргеш, кайнаар апаарыл? Бодун, кожаларын, төрелдерин хандырары, билдингир. Өртектерни өстүрбези-биле кооперация арга-хевирин ажыглаар. Сүт продукциязы-биле хандырылганы чедип алыр дизе, улуг сүт-бараан фермаларын, амгы үениң болбаазырадылга бүдүрүлгелерин хөгжүдер. Эът-биле хандырар дизе, эъткир малдар өстүрүп, уксаажыдылга ажылын хөгжүдер, герефорд уксааның малын ам-даа немей садар. Мини-цехтерни база чергелештир ажылдадыр. Республиканың кожууннарында мал согар цехтер ажыттынып турарын билир мен. Малды согар дээш Эрзинден Кызылче, оон эъдин дедир чедирери, өртек-үнениң аартаарынга чедирер. 

  Көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезиниң база көдээже специалистерни хаара тударының дугайында чугаалап тура, тус черниң инфрастуруктуразының дугайында боданыр херек. Хоорайже кижилер чүге чоруп турарыл? Дыка хөй кижилер уруг-дарыы эки эртемни чедип, эки байдалда чурттаарын күзээр. Бир эвес суурунда ол байдалдар бар болза, чүге Кызылче чоруксаар деп, Шагаан-Арыгда бажыңы, инфраструктура, эштир бассейни, школазы эки болза. "Көдээниң социал хөгжүлдези» программа-биле ол айтырыглар шиитпирлеттинип турарын билир мен. Тываның Баштыңының эгелээшкини-биле орус дылдыг башкыларны кожууннарже хаара тудуп турары – эки эгелээшкин. 

 Тываның төвү Кызылдың дугайында чугаалаар болза, аңаа өзүп, школаны доозуп, ажылдап турган үелеримден, ол ам көңгүс өскерилген. Кудумчулар чаарттынып, Улуг-Хемниң эрик кыдыы дыка чараш апарган, Национал музей. Кижилер амгы үениң улуг чараш бажыңнарын тудуп ап турары онза. Төрээн черимге ында-хаая, эш-өөрүм-биле четкилээр мен. Ындыг арыг, ногаан хоорайга кээр бис деп бодавадывыс дээн, үнелелдерни чаңгыс эвес дыңнаан мен.