Тываның Баштыңы Шолбан КАРА-ООЛ: «Хөгжүлдени күштелдирер арга-хевирлерни бир дугаарында бистиинге шенеп эгелээр»

– Шолбан Валерьевич, Тываны хөгжүдер программа талазы-биле РФ-тиң бирги вице-премьери – РФ-тиң саң-хөө сайыды Антон Силуановтуң киришкени хурал болгандан бээр ийи неделя эрте берген. Ооң түңнелдерин үнелеп болурунга чедер хире үе-дир. Баш бурунгаар бодап көрген болгаш идегеп манаан чүүлдериңер кандыг хире болду?

 – Антон Германович-биле хуралдаар бетинде, февраль айда Дмитрий Анатольевич Медведев-биле хуралдаанывысты билир силер. Тываның шалыпкын хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын ажылдап кылыр даалга ынчан-на бодараан турган. Тыва ышкаш, ындыг регионга ылап-ла тускай арга-хевирлерни хевирлээр дугайында бистиң саналывысты билгени дээш, Дмитрий Анатольевичиге сеткилимден өөрүп четтирип тур мен. Бистиң республиканы федералдыг чазактың бот-тускайлаң дүрүмнерлиг, тускай сорулгалыг ажыл-херектерлиг аңгы инвестиция төлевилелдиг кылдыр тургузарынга ол чөпшээрешкен. Ындыг төлевилел чокта, Тыва болгаш аңаа дөмей регионнар экономика талазы-биле бергедээшкиннерден кажан-даа үнүп шыдавас, аңаа амыдырап-чурттаарынга чугула херек инфраструктура, ажыл-агый болгаш хөгжүлдениң келир үези кайда бар-дыр, улус ынаар чоруй баар дээрзин ол билип турар. 

Федералдыг яамыларның болгаш ведомстволарның удуртукчуларындан ажылчын бөлүктү шак ол сорулгалыг ажыл-херекке дүүштүр тургускан. Ол бөлүктүң баштыңы экономиктиг хөгжүлдениң сайыды Максим Станиславович Орешкин, Россияның Чазааның даргазы ону Тываның куратору кылдыр томуйлаан. Ол дээрге, бистиң төлевилеливисти эгезинден төнчүзүнге чедир Экономиктиг хөгжүлде яамызының хуу үделгези-биле кылып чорудар дээни ол. 

Бо үеде республиканың шапкын хөгжүлдезиниң программазын хевирлеп тургузар улуг ажылдар адакталган. Экономиктиг темпилерни күштелдирер оруктарны канчаар көрүп-билип турарывысты федералдыг яамыларның эксперттеринге тайылбырлап чугаалаан бис. Ону кылырда, Тываның эң кол берге айтырыы – транспорт аргыжылгазын шиитпирлээр апаар. Ылаңгыя демир-орукту тударын. 

Демир-орук барда, хөгжүлдениң улуг төлевилелдери оон-даа идепкейлиг шуудай бээр, орук инфраструктуразының хөгжүлдези-биле өзүлде деңге чоруп эгелээр. Өзүлде бистиң баш бурунгаар даап бодаашкыннарывысты, шынап-ла, мурнай берип болур. Ынчап кээрге, социал адырның астыгып чыдып каарын болдурбас деп дараазында сорулга бистиң мурнувуста тургустунуп келир. Ол эң кол сорулгалыг ажыл-херек-тир. Тываның экономиказын күштелдирериниң бүгү төлевилелин кандыг-бир үлептүр объектилерин, комбинаттарын тударынче, чиг-эт тыварынче болгаш акша-хөреңги ажылдап алырынче соругдааны анаа эвес. Ол дээрге чүгле кол сорулганы чедип алыр аргалар-дыр. А кол сорулга – чаңгыс чер-чурттугларывыстың менди-чаагай амыдырал-чуртталгазының деңнелин бедидеринде. 

Ону чедип алырда, бүдүрүлгелер-биле чергелештир медицинаны, өөредилгени, культураны хандырар инфраструктураларны, улустуң дыштаныр күзел-соруунга дүүшкен объектилерни чогуур деңнелден дудак чок кылган болур ужурлуг. Ынчангаш чурттаар назынны узадыры, акша-шалыңны өстүрери болгаш бүгүдеге билдингир өске-даа ылгавырлыг демдектерни тодараткан, ол тодарадыкчы демдектерниң дузазы-биле чиңгине кол сорулганы чедип алыр дээш, ажылдың уг-шиин, шимчээшкинин хынаар бис. 

Ол көргүзүкчүлер дыка негелделиг деп болур. Чижээ, 2007 чылда ортумак чурттаар назын 58,8 хар турган. Бо чылдар дургузунда назын хемчээлин 66,5 хар чедир өстүрген бис. Амгы сорулга дээрге, бо чугула көргүзүкчүнү 70,2 харга чедир өстүрери. 2000 чылдарда чурттакчы чоннуң чединмес чоруунуң деңнели 72 хуу турган. Бөгүнгү ол 40 хууну 17 хуу чедир бадырар ужурлуг бис. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың боттуг орулгаларын 2,5 катап көвүдедир херек, а ол дээрге ниити республиканың экономиказы өзер ужурлуг дээрзин айтып турар. Бо чүүлдерге чүгле 6 чыл бердинген. 

Антон Германович Силуанов-биле хуралдаар мурнунда, май айда, Максим Станиславович Орешкинниң бөлүү-биле хуралдадывыс. Ынчан ажылды белеткеп, берге айтырыгларны болгаш Тываның келир үедеги хереглелдериниң шуптузун чаңгыс портфельге чыып каан бис. Ооң соонда дөрт ай дургузунда бистиң саналдарывысты тус-тузунда өөренип көргеш, Федералдыг Чазактың чогуур структураларынга дугуржуп турган. 

Ол дээрге программа тургузуп чыскаарының эң чымыштыг берге кезээ-дир. Хөй төлевилелдерниң аразындан чүгле Тываны чүткүлдүг хөгжүдеринге, шынап-ла, эң-не ужур-дузалыг аргаларны шилиир ужурлуг турган. Ооң соонда оларны бистиинге канчаар боттандырарын билип алыр. Бо ажылдың эң-не онзагай чүүлү болза, Дмитрий Анатольевичиниң ажылчын бөлүкке Тыва дээш, хоойлу-дүрүмнерде болгаш нормативтерде чок шиитпирлерни дилээр карт-бланшты, шуут чаа аргаларны тыварын чогаадыкчыларга дагзып каанында. 

Акшаландырыышкын, удуртуп-башкарылга, үделге системазынга ооң уг-шиин таарыштыр тудары берге болбайн канчаар. Ынчангаш Федералдыг Чазакта коллегаларымның ажыл-херектиң уг-шиин, шынап-ла, ынчаар тургузуп шыдапканы дээш өөрүп четтирип турар мен. Тываның программазы-биле ажылдаар агымны херек кырында команда дөгерези тып алган деп болур. Баштай шупту үре-түңнелдер дугайында бодаар бис. Чижээ, бажыңнар тудуун канчаар дүргедедирин бодай бээрге, Тывага чүү чүве шаптыктап турары, ол моондакты канчаар чайладыры дораан билдингир апаар. 

Эргижирээн бажыңнардан улусту көжүрерин ап көрээлиңер. Программаны регион күүсетпейн турар болза, Москва чүнү канчаарыл? Шиңгээттинмээн акша-хөреңгини катап эгиттирер, торгаалды онаар апаар. Хуусаазын эрттириптеривиске, бисти 200 млн рубльге торгаар ужурлуг турган. Ынчалза-даа Чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде чаартырын деткиир фондунуң удуртулгазы байдалды сайгарып көргеш, бисте чөптүг чылдагааннар барын билип каан. Ынчангаш стандартка дүүшпес шиитпирни хүлээп алган. Биске акшаландырыышкынны өстүргеш, тудуг сезонунуң дургузунда четтиге бээр байдалдарны тургускан. 

Бо хемчеглер кончуг эки дузалаан, кижилерни чаа бажыңнарже көжүрер программа талазы-биле саадаашкынны болдурбазы бистиң хүлээлгевис-тир. Бергедээшкиннерниң чылдагааны бир дүрүмде болган: ында төлевилел-сметалыг документацияны тургузарын болгаш инженер четкилерин тударын регион боттарының агар-санындан кылыр хүлээлгелиг деп бижээн. Бир эвес инженер четкизиниң дугайында чугаалавайн, чүгле төлевилел-сметалыг документацияны алгаш көөр болза, ол дээрге дыка хөй сан-түңнер-дир. 

Фондунуң чиңгине директору Константин Георгиевич Цицин болгаш баштаар черниң даргазы Сергей Вадимович Степашин бисти деткээш, Фонд чүгле бажыңнар тудуунга субсидия бээринден аңгыда, документацияны белеткээр деп шиитпирни бо чылын хүлээп алган. Ол дээрге чаа кол арга-дыр: берге айтырыгның дазыл-дөзүн дилеп тургаш, ону үндезининден шиитпирлээри. Ооң мурнунда болза, ындыг байдал дээш республиканы акша төлээринге онаар турган. 

Удуртукчуларның Тывага ол хире онзагай хамаарылгазы дээш чоргаарланыр-дыр мен. Ынчалза-даа биске кажан дузалажып чедип кээрин манап олурбаан бис. Шупту кады чаныш-сыныш чок ажылдап, биске турган кандыг-даа аргаларның дөгерезин ажыглаан бис. Хөгжүлдениң деңнелинден саадай берген байдалывысты ажып эрттеринге бистиң күш-шыдалывыс чедишпес дээрзин бадыткаан бис. Өске күчү-күш, өске курлавырлар херек деп. 

Антон Германович Силуанов-биле хуралдаанывыс түңнелинде, 347 пункт кирген сүме-саналдарлыг пакетти үндүрген бис. Оларның 273-ү инвестиция төлевилелдери. 2025 чылга чедир алды чыл дургузунда Тываның хөгжүлдезинче киирер, бүгү портфельдиң ниити өртек-үнези – 1,5 трлн. ажыг рубль болган. 

– Программаже кирбейн барган чүүлдерниң шуптузу республикага эгээртинмес чидириг деп бадыткап чугаалавас мен. Программа дээрге чүнү-даа немеп болбас, хая-дашта бижик эвес болгай. Ол дээрге ажылчын документ-тир. Антон Германовичиниң чугаалааны ышкаш, РФ-тиң Чазаа бадылаан соонда безин, бис аңаа чаңгыс эвес катап эглип кээп, ооң канчаар күүсеттинип турарын хынап, бир эвес херек болза, эдип чазаар апаар бис. 

Баштайгы шилчилгелиг түңнелдерни бир чыл хире болгаш, маңаа, бо черге чугаалажыр. Программаның шугумунче кирбейн барган төлевилелдерни көдүрүп, оларның чугулазын демдеглеп чугаалай бээр деп бодаар мен. Оон аңгыда, программаже шупту «күзелдеривисти» киирерин коллегалар күзеп-даа турган болза, бирээде, ол болдунмас, ийиде, Тываның бодунга безин ол хоралыг бооп болур дээрзин дыка эки билип тур мен. 

Алызында көөр болза, бистиң планнарывыс бурунгаар эге базымнар-дыр. Россияның өске черлеринден, бети дизе, инфраструктура талазы-биле ылгалдыг чүүлдерин кыска үе дургузунда кызырар херек. Эң чугула ажыл-херектер олче мөөңнеттинген турар ужурлуг. Оон башка маңнаар чериниң хемчээлинге дүүштүр бодунуң күш-шыдалын санап-бодап албаан кижи ышкаш шаавыс төнер, база катап тапталып, курлавырлар тарай берип болур. 

Акшаландырыышкынның дөстерин тода билип алыры-биле программаже кирген төлевилелдерни аажок сонуургап турар бис. Чамдыызынга хамаарыштыр ведомстволар аразында айтырыглар-даа бар, а бир чамдыызын шугуму ёзугаар боттандырарын организастаарда, бистиң туружувусту ведомстволар-биле дугуржур апаар. 

– Тываның хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазы-биле бүгү ажыл-херектиң эң чугула чүүлүн демдеглеп турар-дыр силер. Чижээ, кажан ол-ла төлевилел-смета документациязының белеткелиниң дугайында чугаа чоруп турда, Антон Германович ону кончуг таптыг айыткан. Бир эвес регионнуң ону кылыр акшазы чок болза, оларны федералдыг чазак тывар ужурлуг. Тодаргайлаарга, «Бир эвес төлевилел-смета документациязы кылыр акшаңар чок болза, тудуг объектилериниң дугайында чагыгларны чүге киирип турар силер? Балап кааптыңар!» деп кым-даа чугаалавайн турар. Кажан тодаргай сорулгаларны салып каанда, бергедээшкиннерни шиитпирлээр оруктарны сайгарып турбайн, ону холга алгаш, шиитпирлеп эгелээрге, болдунмас деп чүве турбас апаар. Инструкцияны ажыр баскаш, тускай таварылганы кылып болур дээш, оон-даа аңгы. 

Тыва ындыг арганы ажыглаар эргени алган шенелде регион регион апарган. Хөгжүлдени шапкынчыдар механизмнерни ажылдап кылгаш, баштай бистиинге шенеп көөрү ол. Херек кырында олар ам ажылдап эгелээн. Кызылга аэропорт делегей чергелиг сектор ажыдарын алды чыл дургузунда оралдажып келген бис, Антон Германович Тывага келир мурнунда каш хонук дургузунда ол айтырыгны дораан-на шимчеткен. Аэропортка делегей чергелиг эрттирилге пунктузунга чугула херек инфраструктураны тургузар талазы-биле акшаландырыышкын ажылдарының дугайында айтыышкынга ат салдынган.

Чугулазының талазы-биле инженерлиг инфраструктура тудугларын федералдыг бюджеттен субсидия бээриниң дугайында шиитпир база ындыг бооп болур. Хоойлу ёзугаар бөгүнде РФ-тиң субъектизи ол чарыгдалдарны долузу-биле боду хүлээнир. Бай регионнар ол ажылга акшаларны тып ап турар, ынчангаш оларда чаа микрорайоннар, мөөгүлер дег өзүп, туттуруп турар. Хуу инвесторлар тудугларже акшаларын салырындан кортпайн турар, чүге дизе салган акшаларының орнун бюджеттен төлеп берип турар. 

Бюджединде хостуг акша-хөреңгизи чок болгаш, Тыва инженер четкилери болгаш коммунал инфраструктуразы тудар дээш, акшаны арай боорда тып ап турар. Ооң ужурундан бистиинде бажыңнарны тудуп каан-даа болза, ынаар суг хандырылгазын, канализацияны шөйүп кошпаан байдалдар тургустунуп турар. Ынчангаш Антон Германовичиниң Ак-Довурак биле Шагаан-Арыгда – ийи улуг котельнаяның ажыглалга киирбээн тудугларының дугайында медээден салдынмайн барганынга дыка өөрүп тур мен. Чер шимчээшкиннериниң соонда, оларны аварийлиг деп санаан турган. Ынчалза-даа бистиң хөреңгивис чүгле дериг-херексел садып алырынга четкен. Антон Германович ол медээни анаа кулааның дашты-биле эрттириптип болур турган, чүге дизе хоойлу ёзугаар ындыг объектилер долузу-биле муниципал деңнелдиг эрге-чагырганың эргелелинге хамааржыр. Ынчалза-даа чидиг айтырыгны ол дарга кижи кылдыр эвес, анаа кижизии-биле көрген: барымдааларның артында шиитпирлээр айтырыглар бүдүрүлгении эвес, а муң-муң чаңгыс чер-чурттугларывыстың бергедээшкини дээрзин ол дораан билген. 2020 чылда котельнаяның иелдирзин ажыглалга киирерин дугурушкан бис, ону кылырынга чугула херек 2,2 млрд рубльди Саң-хөө яамызы тып бээрин аазап турар. Саң-хөө сайыдының берген сөзү биске хоойлу-биле дөмей.

– Тыва-2025 программа-биле ажылдап турар командада кым-бир кижи доктар-моондак тургузуп турар деп чугаалап шыдавас мен. Чок, ындыг чүве чок! Боттары чедип келгеш, республика-биле, бистиң амыдыралывыс-биле көрүп таныжып алганы дөмей-ле буянныг ажыл-херекти кылганы болур-дур ийин. Федералдыг яамылар чанында эргелелдерниң болгаш департаментилерниң удуртукчулары регионнуң онзагайын билип эгелээн, Москвада кабинет иштинден ону көрүп, сеткил-биле бодап шыдавас болгай.

Чижээ, чурттакчы чоннуң санынга онааштыр санап каан «социалкавысты» аар дээн айтырыглар шагда-ла тургулаан. Тываның аңгы-аңгы черлеринге барып чедип чорааш, ооң чылдагааны чер-девискээрде чурттакчы чоннуң санының эвээжинде дээрзи билдине бээр. Бистиң 174 суурувустуң үштүң бир кезии 500-тен эвээш чурттакчылыг биче суурлар. Суур бүрүзүнде социал инфраструктура – школа, садик, медпункт бар. 

Он-он шаа бичии уруглар өөренип турар школаларны хандырар орнунга, оон чурттакчыларын улуг суурларже чөптүү-биле көжүргени дээре эвес чүве бе деп, менден айтырып турган. Мээң туружум болза, чок, көжүрбес дээр мен. Бир эвес улус оон чоруй баар болза, ол черлерниң экономиктиг кезээ ышкындырып болур. Кижилер-биле чергелештир арат ажыл-агыйлары болгаш мында бар биче сайгарлыкчы чорук чиде бээр. 

Силер ол үелерни сагынмас-даа боор силер, келир үеде кеди чок суурларны узуткаар талазы-биле Хрущевтуң эгелээн реформазының төнчүзүн көрген мен. Ооң сорулгазы база экономиканың таарымчалыг болурунга даянган. Бичии кода-суурлардан болгаш сууржугаштардан улусту оон-даа улуг суурларже көжүргүлээн. Ындыг сан-чурагайларны чугаалаары безин коргунчуг-дур, Россияга 60 чылдан 80 чылдарга чедир 120 ажыг муң суурларны узуткаан. Мен ооң уржуктарын студентилеп тургаш, Уралга-даа, төрээн Тывамга-даа көрген мен. 

Ооң-биле чүнү чедип алганывыс база билдингир болгай. Колхозтар болгаш совхозтар буурап дүшкен, көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээлдери кызырылган. Ажылдап-чурттап чаңчыга берген черинден хоорлуп үнген чон хоорайларже сөктүп чоруй барганының дугайында чугаалавайн тур мен. Ол дээрге күш-ажыл курлавырларының бүгү системазының деңнешпейн барганы-дыр. Суурнуң дыка хөй чурттакчылары чаа черге боттарының ажыл-амыдыралын тып шыдавайн барган дээрзин чугаалавайн тур мен. 

Ынчангаш биче суурларны дүжүрер кандыг-даа семээшкиннерге удурланып, оларны чүгле хөгжүдери дээш саналдап турарым анаа эвес. Боттарывыстың регионувуста болза, суурларны катап тургузар талазы-биле «Мээң чурттап турар суурум» деп программа бар. Көдээ черлерни каттыштырып турганы ышкаш шыңгыы шүүрелди бистиң суурларывыс көрүп эрткен соонда безин, ол-ла хевээр артып, улаштыр амыдыралын тудуп чоруур болганда, алызында ханы быжыг ужур-утка болгаш экономика талазы-биле таарымчалыг чүүл бар дээрзинге бүзүрээр мен. 

Тываның биче суурларының ээн кагдынмайн чоруур кайгамчыктыг чүүлү – мал-маганын одар солуп, азырап өстүрер чаңчылынга даянып, амыдырап-чурттап чоруурунда деп бодаар мен. Ооң мурнунда-даа республиканың бүгү көдээ ажыл-агыйының үндезини ол турган, ам-даа, рынок үезинде бистиң чемгерикчивис болуп артпышаан. 90 чылдарны ооң ачызында чурттап ашкан бис. Совхозтар дүшкен, аграр-үлептүр комплекизи баткан, а мал ажылы артып калган. Ол долузу-биле хуу апарган, тодаргайлаарга, бөдүүн ишчилер мал-маганны өстүрүп азырап чоруур. Бис ону бар күш-шыдалывыс-биле, ооң иштинде бичии суурларның хөгжүлдезин таварыштыр деткиир ужурлуг дээрзиниң шын демдээ ол-дур.

 Бо сорулганы боттарывыстың деңнеливис-биле мурнады шиитпирлээр кол угланыышкын кылдывыс. Биче суурларны катап тургузар программадан аңгыда, ында элээн хөй төлевилелдер база ажылдап турар. Оларның аразында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Инек – чемгерикчи малым», «Дүк» болгаш оон-даа өске. 

Кажан федералдыг яамылардан чедип келген коллегларывыс бо бүгүнү дыңнааш, кол-ла чүүл боттарының караа-биле көргеш, бистиң суурларывысты кадагалап арттырып алырының ажыктыынга чигзинип турган чүүлү чиде берген. Ол бюджетке улуг чүък-даа болза. 

Кадык камгалал яамызының сайыдының бирги оралакчызы Татьяна Владимировна Яковлеваның саналдаанын дыңнадыңар бе? Он-он объектилерни, ооң аразында 73 фельдшер-акушер пунктуларының тудугларының талазы-биле бисти ол деткээн. Эң шыңгыы болгаш хөй саң-хөө башкарылгалыг шиитпирлер хамааржып турар чаңгыс аай үзел-бодалдыг кижилерниң республиканың салым-чолунга ындыг кижизиг киржилгезинден сорук кирер. 

Чижээлээрге, Чырыдыышкын яамызы тудуг планынче хөй школаларны киирип алырын дыка күзээн бис, ийе. Бистиинде 30 ажыг школалар дыка эрги, оларны бистиң кырган-ачаларывыс боттарының күжү-биле шупту демнежип тургаш, кылып каан тудуглар-дыр. Боттарының кылып билири-биле: балды, хол хирээзи-биле. Ындыг школаларга башкылар-даа, бичии уруглар-даа бөгүнде таарзынмайн турары чугаажок. 

Ындыг-даа болза амгы үениң школазынга чунар болгаш арыгланыр өрээлдиг болурундан эгелээш, өөренир чер бүрүзүнге амгы үениң коммуникациязын салырынга чедир үлегер-майыктыг стандарттар бар болгай. 

Шапкын хөгжүлдениң программазынче ол школаларны киирерин күзээривиске-даа, болдунмас. Чылдагааны – ооң аргажок эргилээнинде. Кажан тудуг дугайында сайгарып тургаш, бюджеттиң арга-шинээн барымдаалап турар бис. Ону бисте үш чылга санап кааны билдингир. Ооң-биле кады көөр болза, бистиң программавыс – алды чылдыг. 

Тудуг талазы-биле бистиң күчү-шыдалывысты барымдаалаар болза, 30 школаны үш чыл дургузунда күш-биле тудары болдунмас, а дараазында үш чылдың планынче салыр дээрге, ооң ниити хемчээлдери база билдинмес. Федералдыг коллегаларывыс оларны программаже ам киирери утка чок деп турар. Чазак бисти шуут билбейн барып болур. Ынчалза-даа бүгү чүүлү бүрүн-четче дөрт чаа школа тудуун бис камгалап алган бис, ол дыка эки үре-түңнел-дир. Республиканың Чазаа арткан школаларны, национал төлевилелдерниң болгаш күрүне программаларының шугуму-биле бурунгаар шуудадыр. Үш дугаар ээлчегге өөренир чорукту дүжүрерин чедип алырывыска, чигзинмейн барып болур. Ол дээрге үе-биле шиитпирлеттине бээр айтырыг-дыр. 

– Шынап-ла, ындыг пособие алыр эрге Тывага нептерээр кылдыр Россияның Күш-ажыл яамызын бүзүредири белен эвес болду. Чүге дизе социал деткимчениң бо хевирин демографиязы кудулаан, чаш уруглар төрүттүнери эвээжээн, чурттакчы чону кызырылган регионнарга дээш тургускан. Бис ол бөлүкке канчаар-даа хамаарышпас бис. Бисте өзүлдениң хуузун көөр болза, бир херээжен кижиге онааштыр российжи ортумак деңнелди 2 катап ажып турар. Ындыг-даа болза, биске ажыктыг шиитпир хүлээп алдынган. Ол дээрге анаа эвес, тускай таварылга-дыр, Федералдыг Чазактың шын сеткилинден Тывага дузалажыксаан күзелин демдеглеп илередип турары-биле биске онза үнелиг. 

Шыны-биле чугаалаар болза, программаны тургузуп тура, чүгле үш харга чедир назылыг үш болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни алган бис. Өг-бүле бүрүзүнүң орулгазының хемчээли дээн ышкаш негелделерни сайгарып көрген. Мээң билирим-биле алырга, шак ындыг төлевирлерни алыр хире өг-бүлелерниң саны амгы үеде 2,7 муң ажыг. Ынчалза-даа Күш-ажыл яамызынга ол медээлерни база катап ылавылап тодарадырын дааскан мен. Бисте хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң саны 30 муң ажыг дээрзин барымдаалап көргеш, пособие алыкчыларының саны көвүдей бээр деп бодаар мен. 

Чаш уруглар төрүттүнери өзүп көвүдей бээринге хамаарыштыр эксперттер шын чугаалап тур боор, сөөлгү чылдарда бистиинде өзүлде чаңгыс деңнелге туруп берген, ам база катап көдүрлүп эгелээр чадавас. Ооң кадында ие болуру чүгле өөрүшкү сөңнээр хар-назын үезинде, көңгүс аныяк аваларлыг, ийи-ийи уругларлыг өг-бүлелер хөй. Тываның ук социал пособиени алыр эрге-байдалы бар болганда, ооң ачызында аваларның хөй кезии үш дугаар азы дөрт дугаар уруглуг болурун шиитпирлептер дээрзинге бүзүрээр мен. Өг-бүле үш дугаар уруглуг болза, өске чүүлдерден аңгыда, хөй ажы-төлдүг өг-бүле деп эрге-байдалды алыр, ооң-биле кады чүгле федералдыг пособие эвес, а бөлүк чиигелделерлиг бүрүн пакетти алыр. 

Ынчангаш төрүттүнген чаштар саны-биле өзүлдениң көвүдээри социал байдалга, ооң кадында бөгүнде ажылдап кылган программаның боттаныышкынынга кандыг-бир багай салдарлыг болур дээш дүвүрээр чылдагаан шуут чок. Ол чүүлден харын-даа чүгле экини манаар херек, чүге дизе өг-бүлеге бир чаа уруг көстүп келири улам кызымак ажылдаарынга, акша ажылдап алырынга үргүлчү идигни берип чоруур. Республиканың шапкын хөгжүлде программазы-биле кылыр-тудар ажылдар хөй болуру шын.