Тываның Чазаанга ногаа, картофель база сад ажыл-агыйын хөгжүдериниң айтырыгларын чугаалашкан

 Тываның Чазааның даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Сергей Ондарның удуртулгазы-биле муниципалдыг тургузугларның төлээлери, тараачын-арат ажыл-агыйларының баштыңнары база эртемденнер ногаа, картофель база сад ажыл-агыйын хөгжүдериниң айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. 

 Регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлде санаашкынынга даянгаш, 2016 чылда Тывага 28 муң тонна картофельди база 3,2 муң тонна ногаа аймаан бүдүрерин планнаан. Оон аңгыда, 10 хире га шөлден эвээш черге чемиштиг-кат сыптарын олуртуры көрдүнген. 

 Тываның көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Тыт-оол, бо чылын картофель болгаш ногааның тарылга шөлүн 2015 чылга деңнээрге 132 хуу улгаттырып, 4,1 муң га чедирерин илеткелинге дыңнаткан. 2015 чылда ТР-ниң Экономика яамызы таварыштыр грант деткимчезин алган Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Кызыл кожууннарда сайгарлыкчылар тарылга шөлдерин элээн улгадырар ужурлуг. Сөөлгү беш чылда, республикада көдээ ажыл-агый культураларының шупту тарылга шөлдери 30 муң хире га, ооң 3,1 муң газында, азы 10 хуузунда картофельди база бахча культураларын тарып, өстүрүп турар. Ол шөлдер колдуунда Каа-Хем, Таңды, Бии-Хем база Улуг-Хем кожууннарда элээн черни ээлеп турар болза, Өвүр, Тере-Хөл, Эрзин кожууннарда, Кызыл хоорайда ол эвээш. Огород ажыл-агыйы Кызыл хоорайда хуу секторда база дача ниитилелдеринде сайзыраан болза, кожууннарда агаар-бойдус байдалы-биле, ол шоолуг эвес. 

 - Республикада картофель болгаш ногааның кол бүдүрүкчүлери - чурттакчы чоннуң дузалал ажыл-агыйлары болур. Организастаттынган көдээ ишчилер - КУБ, МУБ, ТАА база ХБ-лер картофельдиң 13 база ногааның 23 хуузун бүдүрүп турар. 

 Кызыл кожуунда тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Александр Желтухинниң бүгү чуртталгазы көдээ иш-биле холбаалыг. 1992 чылдан бээр ногаа тарып, өстүрер ажылда. 2015 чылда 8 гектар шөлүнден 140 тонна ногаа дүжүдүн – 80 тонна картофель база 60 тонна морковь биле капустаны ажаап алган. Оозу-биле Кызыл хоорайда база Кызыл кожуунда уруглар садтарын хандырып турар. 

 «Дыка чымыштыг ажыл бо. Акшаны чииги-биле, дыка дүрген ажылдап ап болур деп бодаары, шын эвес. Маңаа бодунуң баазазы турары чугула. Хөй чылдар дургузунда техника аймаан: трактор, картофель казар болгаш өске-даа дериг-херекселдерни чыып, саттынып келдим. 8 хире га черимниң суггады автоматчыттынган. Ол дээш чырык чарыгдалынга эвээш эвес акшаны төлеп турар мен. Үндүрген шүүделимниң орну дуглаттына бээр. Бо чылын Кызыл кожуун чагыргазының удуртукчузу Валентин Ендандан, ногаа тарыыр черимниң шөлүн улгаттырып бээрин, дилээн мен. Кара-Хаак чоогунда 50 га чер участогун аңгылап берди. Чери эки-даа бол, суггат талазы-биле арай хирелиг. Ол талазы-биле ажылдаар мен» - деп, арга-дуржулгалыг фермер тайылбырлаан. 

 Ногаа ажыл-агыйының шөлүн улгаттырганы-биле 10 хире кижини доктаамал ажылга тургузарын база 10 кижини сезоннуг ажылдарга хаара тударын А. Желтухин дыңнаткан.

 Чурттакчы чонну картофель база ногаа аймаа-биле хандырганының анализин база ук хуралга чугаалашкан. Бир кижи-ле, эмчи нормазы-биле, чылда 98,5 кг картофельди, 131,4 кг ногааны чемге ажыглаар ужурлуг. 2015 чылда республиканың 1 чурттакчызынга 87.4 кг картофельди, 9,1 кг ногааны бүдүргени – дыка эвээш. Картофель-биле хандырылга он кожуунда чүгээр. А Каа-Хем биле Таңды кожууннар тус-тузунда бир кижиге онааштыр 197,6, 164,7 кг картофель-биле хандыртынган.

  Ногаа ажыл-агыйынга деткимчени көргүзүп турар. 2015 чылда ТР-ниң Көдээ ажыл-агыйы ол дээш субсидия ставказын 2 катап улгаттырган. Хөй чылдыг кат сыптарын тарып, ажааганы дээш, чарыгдалдарны эгидеринге субсидия көрдүнген. 

 Регион удуртукчузунуң саналы-биле, 2015 чылда эвээш орулгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг 1466 өг-бүлеге картофель үрезинин үлээн. Ооң түңнелинде 800 тонна дүжүт ажаап алдынган. Ногаа шыгжаар черлер тударының база картофель, ногаа өстүрер талазы-биле сайгарлыкчыларның төлевилелдерин Тываның Чазаа деткип турар. 2015 чылда Чөөн-Хемчик, Каа-Хем база Кызыл кожууннарда үш ажыл-агый ногаа шыгжаар чер тударынга база техника садып алырынга ниитизи-биле 13,5 млн. рубльди алган.

  Кызыл хоорайны долгандыр мөөңнеттинген огородчулар, коммерцияга хамаарышпас дача эштежилгелери республиканың сад ажыл-агыйын төлээлеп турар. Кызыл кожууннуң «Чербиниң арга-арыг питомниги» КБК 100 хире га черде. Эрткен чылын 25 тонна дүжүттү чыып алган. 

 Тес-Хем кожуунда тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Белек Соян улуг эвес чыжыргана шөлдүг. Ол ажылын 2014 чылда эгелээн. Ынчан шөлүнге черлик чыжырганың 1000 хире өзүмнерин олурткан. Минусинскиден немей садып олурткан өзүмнери-биле катай ооң саны ам 3300 четкен. Техника, азы трактор чогундан, кижилер хөлезилээш, хол-биле тарып олурткан. Ам черниң кызыгаарын шыйдырар ажылдар, чыжыргана хандызы бүдүрер оран-сава айтырыы адакталып турар. Чыжырганадан продукция бүдүрери ажыктыг дээрзин сайгарлыкчы билген. Чүге дизе оон кылган продукция аймаа – хандылар, варенье дүрген саттынар. 

 Сад ажыл-агыйын хөгжүдери-биле, Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая суурда база Чеди-Хөлдүң Чал-Кежигде октаттынган садтарны катап тургузарын демдеглээннер. 

 Эртемге үндезилеп сад, ногаа база картофель ажыл-агыйын хөгжүдериниң дугайында Тываның күрүне университединиң башкылары Светлана Канзываа, Валентина Тулуш база Лидия Балган таныштырган. 

 Тываның баштыңының оралакчызы Сергей Ондар хуралды түңнеп тура, часкы болгаш кышкы теплицаларны, ногаа болгаш картофель шыгжаар черлерни тударын база чаартырын деткиири чугула деп демдеглээн. Ногаа ажыл-агыйының продукциязын хүлээп алыр, садып-саарар база болбаазырадыр, мөөңнеп-үлээр төптерни турзурарын чугаалаан. Оон аңгыда сад, ногаа база картофель ажыл-агыйын хөгжүдер хемчеглер программаларын ажылдап кылгаш, ону акшаландырары-биле организастыг, экономиктиг база эрге-хоойлу байдалдарын быжыглаар ажылдарны ам-даа уламчылаар.