Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның чон-биле “дорт харылзаазы”

26.12.2021

2021 чылдың декабрь 25-те Тываның Баштыңы “Тува-24” телеканалга дорт дамчыдылга үезинде чоннуң айтырыгларынга “дорт харыыларны” берген.

Башкарыкчы Ольга Возовикова: Бөгүнгү “дорт чугаа” программазында – республиканың хөгжүлдезин,  чидиг айтырыгларны шиитпирлээрин, чон биле эрге-чагырганың аразында харылзааның дугайында эң-не херек медээлерни алырын кызыдар бис. Колл-төвүвүстүң телефону - 8800 200 8516 дээрзин сагындырып тур бис.

Башкарыкчы Далай Монгуш: Экии, Владислав Товарищтайович. Чон-биле “дорт харылзааның” ийиги үндүрүлгезин эгелээр-дир бис. Августа эрткен бир дугаар “дорт чугаада” чон дыка хөй айтырыгларны салган. Элээн айтырыглар шиитпирлеттинген деп болур. Республиканың чурттакчыларын хөлзеткен эң чидиг айтырыглар “дорт харылзаа” үезинде илереттинген деп чугаалап болур. Бо удаада сургакчылаашкындан дорт бисте чедип келгениңерни билир бис. Чүге дизе, чон боттарының айтырыгларынга харыыларны четтикпейн манап турарлар.

Ольга: Кижилер долгап, видеодилеглерни чорудуп, соцчеткилерже бижип, айтырыгларны салган. Тудуг болгаш чурттаар чер айтырыглары, социал камгалал, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының аарышкылыг айтырыглары хөйү-биле келген.

Далай: Владислав Товарищтайович, бирги «дорт чугаа» кандыг эрткен деп бодаар силер.

Тываның Баштыңы: Бодалдар эвес, а ону эрттирген хевири ажыктыг болгаш херек чүүл болган деп билдим. Чонувусту дүвүреткен чидиг, нарын айтырыгларны дорт, шын, ажык сайгарып, оларны шиитпирлээр аргаларын тыпкан бис. Чон-биле дорт харылзаа – чедимчелиг арга-хевир деп чугаалап болур мен. Даргалар “кургаг” сан-чурагайлар адап, отчеттаарынга сундулуг. Ынчалза-даа ооң артында кижилерниң амыдыралы, ниити шиитпирлээр айтырыглар база чедиишкиннер барын утпаалыңар. “Чаңгыс чалгыгче кирип”, ону билип, эскерип, кады болуру чугула. Ынчангаш бо практиканы ажыглаар бис, шак мындыг арга-хевир-биле ажылдаарын коллегаларымдан чедип алыр мен. Президент бодунуң чижээнге мону көргүзүп турарын билир бис. Чүгле дыңнап эвес, а сиңнигип билир  херек, демдеглеп, күүседип, шимченип. Шак мынчаар ажылдаар!

Ольга: Четтирдивис. Ам эгелээлиңер. “Дорт чугаавысты” медицина айтырыы-биле эгелеп тур бис. Эмчи дузазын алыр дээрге, тускай эртемниг специалистерниң чедишпези чонувустан чидиг айтырыгларның бирээзи ол. Анестезиологтар, инфекционистер, кардиологтар, хирургтар дээш, өске-даа эмчилер чедишпес. Специалист бир эмчиге кирип алыры берге.

Республиканың чурттакчызы: Мени Ондар Алимаа Базыр-ооловна дээр. Кызыл кожууннун Шамбалыг суурда чурттап турар мен. Суурувустуң эмнелгези - ФАП-та дүрген дуза машиназы чок . Берге үеде Кызылдан машина чалаар-дыр бис. Ам анаа ынчаар, улус аарый бээрге, боттарының машиназынга чедирип турар бис.

Кызыл кожуун төп эмнелгезиниң кол эмчизи: Өске кожуун эмнелгелеринде ышкаш, Кызыл кожууннуң төп эмнелгезинде тускай мергежилдиг эмчилер чедишпес. Эмчилерни элзедип, маңаа арттырып алыр дээш кызып-ла турар бис, ынчалза-даа эмчилеривис чоруй баар-дыр. Амгы үеде эмнелгеге бактериолог, эндокринолог, УЗИ эмчизи, эндоскопист, онколог база невролог дээш, 13 эмчи кадр херек. Владислав Товарищтайович, бо дорт чугааны ажыглап, бистиң эмнелгеде эмчилер чедишпезиниң айтырыын шиитпирлежип бээрин диледим.

Далай: Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Барыын-Хемчик, Таңды кожууннардан база эмчилер чедишпес дугайында дыңнадыглар келген. Республиканың кадык камгалалында эмчилерниң чедишпези чүдел, база ону канчаар шиитпирлеп болурул, Владислав Товарищтайович?

Тываның Баштыңы: Статистиктиг сан-чурагайлардан алгаш көөрге, бистиң республиканың эмчилер-биле хандыртынганы Россияга көөрде эки-даа болза, специалистер чедишпес дээрзи бо дыңнадыгдан безин билдингир-дир. Дыка хөй эмчилер бистиң республикада эмчилерниң ортумак шалың төлевиринден хөйнү төлеп турар шалың төлевирлиг, экономиктиг турум байдалдыг регионнарже ажылдап чорупканын билир бис. Бо планда көөр чүве болза, федералдыг төп эмчилерниң күш-ажылынга төлевир системазын эде көөр шенелде төлевилелди ам чеди регионга эгелээр. Эмчи кижи каяа-даа ажылдаза, ооң шалыңының хемчээли чаңгыс деңнелдиг болурун төлевилелде айыткан. Бо арга-дуржулга чедишкинниг болурунга идегеп, Россия Федерациязынның бүгү девискээринге күш-ажыл төлевириниң бо системазы 2022 чылда ажылдап эгелээрин манап тур бис. Мындыг. Ооң-биле чергелештир өске регионнарже чорупкан эмчилеривис чанып келгеш, эш-өөрү-биле кады ажылдай бээринге ынанып турар бис.

Далай: Ажы-төлү эки билиглерлиг болзун дээш кижилер Кызылче көжүп кээп турар, ындыг айтырыг база бар. Мында чугаа школаларда олуттарның чедишпезиниң дугайында.

Тываның Баштыңы: Ниитизи-биле алырга, көдээ черлерден чон көжүп чоруп турар. Хоорайже, ооң чоогунда суурларже, бо айтырыгны хандыр көөр херек:  көдээ суурларга ажылчын олуттарны ажыдып, школаларны, социал объектилерни, эмнелгелерни, уруглар садтарын найысылалдан, Кызыл хоорайдан тудак чок кылдыр тудар.

Ольга: Регионнарда шенелде эгелээнин чаа-ла чугааладыңар. Тыва ол регионнар санында кирген бе?

Тываның Баштыңы: Чок, кирбээни хараадынчыг. Ол чеди регионнуң санында Тыва чок. Кол чүве, төлевилелдиң түңнелдери кандыг болурунда.

Ольга: Харыы дээш четтирдивис. Дараазында хөй-ниити транспортунуң айтырыынче кирээлиңер. Бо айтырыгны кызылчылар чыл-чылы-биле көдүрүп келген. Ынчангаш бо “дорт чугаада” ол айтырыг база катап үнүп келгени чөптүг. Регион башкарылгазының төвүнче база ол айтырыг чаңгыс эвес удаа кирген. Бир дыңнадыгны номчуп берейн: «Сукпак суурже чоруп турар автобус айтырыын шиитпирлеп бээрин диледивис. Автобустар бо-ла үрелип каар, маршруттуң графигин база сагывас. База ол ышкаш, Тожу биле Кызыл аразынга рейстиг автобусту ажылдадып болур бе? Кызылдың автопарыгын кажан чаартырыл? Шагаан-Арыгның чурттакчылары хөй-ниити транспорту чок болгаш, ылаңгыя кышкы үеде, хоорайның бир ужундан өске талазынче чедип алыр дыка берге деп бижээн. Спутник микрорайонунуң, Бай-Хаакская кудумчунуң чурттакчылары база-ла ол талазы-биле хомудалдыг, күрүне автобузун маршрутче салыр аргазы бар бе деп айтырыгны дыка хөй кижилер сонуургап турар.

Далай: Владислав Товарищтайович, хөй-ниити транспортунуң чидиг айтырыын айыткан дыңнадыгларның чүгле чамдыызы-дыр бо. Найысылал чурттакчызының чорудупкан видео-дилээн көрүп көрээлиңер.

Видео-дыңнадыг: 45 дугаарлыг садыг дужунда автобус доктаар чер-дир, улуг-даа, бичии-даа кижилерниң хөйүн көрүңер даан. Шупту автобус манаан кижилер, та келир, та келбес автобусту манап турар улус. Владислав Товарищтайович, бистерже, хөй-ниити транспортунуң ажылынче киээнгейни углап көрүңерем. Школаже, ажылче үезинде чедип алырының, моон кежээ чанарының бергезин. Ам кыш соок дүшкен, автобустар шуут долу келир, ажы-төл соокта сырбайтыр доңа берген турарының кээргенчиин. Биске дузалажып көрүңерем.

Тываның Баштыңы: Харыылап болур бе?

Ольга: Шынап-ла, улуг, бичии кижилер шак-шагы-биле автобус манап келир. Биргиклассчылар “хайымныг шак” деп чүвени безин билир апарганнар. Бо айтырыг кажан черле шиитпирлеттинер ирги?

Тываның Баштыңы: Дээди Хуралдың депуттарынга Айыткалымда бо чидиг айтырыгны база көдүрген мен. Транспорт болгаш орук яамызынга дорт даалганы берген мен. Кызыл хоорайда бо айтырыг чидии-биле тургустунган болганда, хоорай мэриязы пассажирлер аргыштырылгазының системазын шын организастаар херек. Оон аңгыда, яамы Тываның күрүне университединиң эртемденнеринче дилегни киирген. Эртемденнер ону чүүлдүгзүнүп хүлээп алган. Бо чоокку үеде ажылдың түңнелин, чүнү канчаарының дугайында продуктуну алыр боор бис.

Ольга: А Кызыл мэриязы автобустар садып алырын планнап турар бе?

Тываның Баштыңы: Ийе, Айыткалда дыңнаткан мен, лизинги-биле автобустар садып алырынга бирги төлевир кылдыр республика бюджединде 100 млн рубльди тускайлаан деп. Чүгле хоорай иштиниң автобустарын эвес, а улгады берген кижилерге, инвалидтерге тааржыр, чавыс тепкииштиг, эптиг автобустарны кожууннар аразынга база чоруур кылдыр садар. Ону садып алгаш, Кызыл – Ак-Довурак, Кызыл – Эрзин угланыышкынныг рейстерни катап ажылдадыр. Кызыл – Тожу аразынга хамааржыр айтырыг, орукту кылып аптар болзувусса, ол ала чайгаар шиитпирлеттине бээр ужурлуг. Ол угда көвүрүгнү тудуп турар. 2023 чылда Тожу кожуун бүрүнү-биле чырыкка коштуна бээрин дыңнаан боор силер. Ынчангаш орукту канчап-даа тургаш тудар. Бир эвес ол болу бээр болза, Тожу кожуунга таарымчалыг байдалдар тургустунар, рейстиг автобустар база маңнажып эгелээр үе келир.

Далай: Чолаачылар чедишпес деп, кадрлар айтырыы база бар болгай, Владислав Товарищтайович.

Тываның Баштыңы: Ийе. Хөй-ниити транспортунуң чолаачызы кижиниң ортумак шалыңы бөгүнде 45 муң хире рубль. Ол эвээш. Ажыл дыка харыысалгалыг. Чолаачыларның акша-шалыңын көдүрер кылдыр, Пассажирлер АТП-зинге дузаламчы, субсидия бээр акшаландырыышкын дөстерин тып, чолаачыларның шалыңын 60-70 муң чедир өстүрер даалганы берген мен. Ынчан ол айтырыг шиитпирлеттине бээр боор. Автобус мунуксаар кижилер көвүдээри чугаажок.

Ольга: Дыка эки шалың-дыр. Күзелдиг кижилер шуут көвүдей бээр боор.

Тываның Баштыңы: Айтырыгны шиитпирлээр дизе, ону сегирип алыр херек, ынчан автобустар болур, чолаачылар турар.

Далай: Бистиң студияже бирги телефон долгаашкыны кирип келген-дир. Силер дорт эфирде силер, бодуңарны таныштыргаш, кандыг айтырыг силерни дүвүредип турарын чугаалап көрүңерем?

Ольга: Силерни дыңнап тур бис!

Хамааты: Кежээкиниң мендизи-биле, Владислав Товарищтайович! Мени Салчак Найдан дээр. Бисте чурттаар оран-сава өртээниң аарының дугайында айтырыгны салыксап тур мен. Бистиң республикада ол-ла Абакан-биле деңнээрге, чаңгыс өрээл квартира өртээ 5 млн рубль чедип турар, артында-ла эрги бажың хирезинде безин ындыг. А хуу сектор оон-даа аар. Бажың тудуп алыр дээрге, тудуг материалдары херек, а оларның өртээ база чиик эвес. Шак мындыг байдалды канчаар көрүп турар силер, Владислав Товарищтайович? Четтирдим!

Ольга: Долгааныңар дээш силерге четтирдивис. Шынап-ла, бажың-балгат өртээ – бистиң бир кончуг чидиг айтырыывыс. Ындыг-даа болза, билир бис, айтырыг «өлүг точкадан» шимчеп эгелээн болгаш удавас коммерциялыг бажыңдан квартира садып алыр арга туруптар боор, чүге дизе чаа «Мөңгүн» микрорайонну тудуп эгелээр деп турар. Оон аңгыда, мээң билирим, бисте инфраструктуралыг бюджет чээлизи тыптып келген. Ынчангаш түңнелинде ол бүгү катай квадрат метрниң өртээнге салдар чедирип шыдаар бе? Ол кандыг хевирлиг болурул?

Тываның Баштыңы: Айтырыгда салганы ышкаш, Кызылда чаңгыс өрээл квартира 5 млн рубль өртектиг деп чүүл-биле канчап-даа эптежип болбас. Билир силер, бөгүнге чедир бажың-балгат бисте колдуунда чурттаары айыылдыг оран-савадан көжүрериниң база өскүс уругларны хандырарының программазын езугаар туттунуп келген болгай. Коммерциялыг тудуг чоруттунмайн турган. Ам бис Кызыл хоорайның девискээринде тудуг кылыр беш таарымчалыг участокту тодарадып алган бис. Ол чер участоктарынга ниитизи-биле 750 муң дөрбелчин метр хире тудугларны кылып болур. Бир эвес чыл санында бажың-балгат тудуун улгаттырар болза, өртек-үне бадары чугаажок. Тудуг материалдарынга хамаарыштыр айтырыг салдынды. Социал-экономиктиг тускай программа езугаар Саян артындан тудуг материалдары сөөртпези-биле демир-бетон кылыглар бүдүрүлгезин «Восток» ниитилелдиң баазазында тургускан бис, ол ук программаның киржикчилериниң бирээзи болуп турар. Ынчалдыр чаа перспективалар ажыттынып турары-биле, чурттаар оран-сава тудуун сайзырадыр бис, 2022 чылда демир-бетон кылыгларны көвүдедир сорулга-биле ук бүдүрүлгени деткииривис чугаажок. Бирээде ол. Ийиде: дараазында чылын тудуг тууйбуларын бүдүрерин 10 млн кезек чедирер бис. Ол база эки рольду ойнаары чугаажок, ындыг. Ынчалдыр алырга, совет эки үелерде ышкаш, шынарлыг тууйбу бажыңнарны тудар аргалыг апаар бис.  

Ольга: А ол тууйбуларны тудугжулардан аңгыда, анаа улус садып алыр аргалыг боор бе?

Тываның Баштыңы: Тууйбуну хөйнү бүдүрген тудум, ооң өртээ чүгээр болуру билдингир. Шак мындыг сорулга-биле ооң бүдүрүлгезин улгаттырар апаарывыс чугаажок.

Ольга: Силер беш чер участогу бар дидиңер, оларны адап болур силер бе?

Тываның Баштыңы: Ийе, болбайн аан. Ол чүнү-даа мурнай, эргиде «Шанхай» деп аттыг микрорайон турган чер. Ам аңаа чаа үениң «Мөңгүн» деп микрорайону туруптар, аңаа 150 муң дөрбелчин метр шөлдүг бажың-балгат туттунар. 2022 чылда аңаа чаа школа тудуун эгелээр бис, ол ышкаш база бир уруглар сады, ол 2023 чылда туттунар апаар боор. Оон ыңай алырга, Иркутская микрорайону, Спутниктиң 34 дугаар кварталы, Полигонная болгаш Московская микрорайон. Беш участок бо-дур. Инфраструктурлуг кредит алдынган деп шын эскердиңер, ол миллиард рубль хире. Бис, камгаланып тура, ол беш микрорайонну тода айыткан бис. Акша-хөреңги хувааттынган, ону ук микрорайоннарның инженерлиг инфраструктурлуг чаа четкилерин тударынга үндүрер. Ол дээрге суг, суг дамчыдылгазы, чылыг болгаш электри дамчыдылгалары. Ол бүгү инвестициялыг бюджет чээлизиниң иштинде көрдүнген.

Далай: «Мөңгүн» микрорайонга чаа школа, мээң билип турарым, эрги 14 дугаар школаның орнунга туттунар. Ындыг болганда, улусту сонуургадып турар айтырыг – эрги школаны кажан бузарыл?

Тываның Баштыңы: Хоорайның мэриязы санаашкыннарны чоруткан, чылыг эгелээрге-ле, ол ажыл эгелей бээри чугаажок.

Далай: Харыы дээш четтирдим. Шупту айтырыглар болгаш саналдар Регион башкарылгазының төвүнче кирип турганын сагындырайн.  Ынчангаш чондан кандыг айтырыглар болгаш темалар колдады киргенин шинчилеп көрген бистиң коллегаларывыстың белеткээн материалын көөрүн саналдадым.

Майя Маскыр: Республиканың чурттакчылары Чазак Баштыңынга айтырыгларын элээн каш арга-биле салып шыдаан: ол дээрге «Удур харылзаа шөлү» деп федералдыг система, база телефон долгаашкыннары, ол ышкаш айтырыгларны социал четкилер, харын-даа мессенджерлер таварыштыр салып турган. Ниитизи-биле 500 ажыг айтырыглар болгаш дилеглер кирген. Хөй кезиинде Кызыл хоорайның, Кызыл кожууннуң, Каа-Хем районнуң чурттакчылары идепкейлиг болган. Ындыг-даа болза республиканың шупту районнарындан улус айтырыгларын салган. Чүгле чидиг айтырыглар эвес, солун саналдар база турган. Улус саналдарын болгаш эгелээшкиннерин хөйнү чоруткан. Оларның шуптузун Тываның Баштыңынга чедирер бис. Улуг даргага айтырыг салган кижи бүрүзү-ле ооң харыызын манаары билдингир. Ам республиканың чурттакчылары республика Баштыңынга болгаш эрге-чагырга органнарынга «Удур харылзаа шөлү» деп федералдыг информастыг система дамчыштыр төрээн тыва дылынга айтырыын салып болур. Ол Россия Федерациязының чурагай хөгжүлдезиниң яамызы-биле «Дорт чугаага» белеткел үезинде чедип алдынган. Ооң мурнунда тыва дылда айтырыгларны ол федералдыг система хүлээп ап шыдавайн турган. Ынчангаш ол бистиң республикага, ылаңгыя көдээ чурттакчыларга эки арга болуп турары чугаажок. Чон тудуг айтырыын, чурттаар оран-сава өртээниң аарын, чер алырының, чиигелделиг улуска бажың алырының дугайында айтырыгларны көдүрүп турар.

Ольга: Ам дараазында темаже кириптээлиңер. Ол чер айтырыы. Ол база квартира айтырыы ышкаш, шак-ла ындыг нарын. Харын-даа оон нарын чадапчок. Бодаарга, бисте чер эңдерик, ынчалза-даа ол чедишпес. Владислав Товарищтайович, силер бо айтырыгның иштики агымнарын өөренип көрген боор силер аа?

Тываның Баштыңы: Мен мындыг харыыдан эгелээйн: черивис, шынап-ла, чугааланыңар ышкаш, хөй, ынчалза-даа бис «куруг» черни улуска берип шыдавас бис. Бир дугаарында, чер участоктары электри энергиязы-биле хандыртынган турар ужурлуг. Апрель 7-де, мени түр када томуйлапканда, бир дугаарында кол чидиг айтырыгларның бирээзи кылдыр республиканың энергия чедишпезин бодумга демдеглээн мен. Электроэнергия чедишпесте, хөгжүп шыдавас бис, оран-сава, фабрика, завод тудары бергедей бээр. Ам-на, кажан Россия Федерациязының чазаа бедик вольтулуг шугумну Шушенскиден бистиң республикаже тудар деп шиитпир хүлээп алганда, Кызыл хоорайга электри күжү четчир апарганда, чаа черлерни электри-биле хандырары экижиир, чиигелделиг улуска ону бээр арга тургустунар. Ол шугум 2024 чылда келир. Дүрген тудар болза, 2023 чылда-даа болдуна бээр. Чиигелделиг категорияже 3800 хире кижи кирип турар деп билир мен. Бис ам Кызыл чоогунда, Кара-Хаакче углай черлерни көрүп турар бис. Бо талазынга өг-бүлеге 8 сотоктан эвээш эвес чер үндүрер. Чиигелделиг улустан чеже кижини деткип болурунуң төнчү санаашкыннары кылдынар. Ынчалза-даа, чугаалааным ышкаш, чүнү-даа мурнай электроэнергия турар ужурлуг. Бо айтырыгны бүгү таладан шиитпирлээр ужурлуг бис. Баштай электри шугумун тудуп алыр, оон үлеп эгелээр. Мындыг хамаарылганы тургузар бис.

Ольга: Хоорайны көрүп көөрге, ол инженерлиг инфраструктура кайнаар баарыл? Кандыг микрорайоннар, Кара-Хаактан өске?

Тываның Баштыңы: Чер яамызының меңээ чугаалааны, Вавилин ээтпээнден 150-200 чер участоктарын бээр арга бар. Каа-Хем суурну углай, база Спутник районунда черлер бар. Шыдавыже бээрин кызыдар, муң-муң кижи бар-дыр, көвей. Ол чидиг айтырыг колдуунда Кызыл хоорайда, районнарда ол ындыг чидиг эвес. Чер участоктары бар, оларны электроэнергия-биле хандырып алыры чугула. Чурттакчы суурларның иштинге чер участоктарын үндүрүп берип болур.

Далай: Республикада чер чедер-даа болза, ол участоктарны, мен бодаарымга, хөй каът тудугларга ажыглаза эки болгу дег.

Тываның Баштыңы: Ол ышкаш Сесерлиг, Кур-Чер суурларның чоогунда черлерни көрүп турар бис. Ол айтырыгны бүгү таладан сайгарары-биле ында энергия күчүлери кайы хире болуп турарын немей шинчилеп көөр херек. Шак ындыг даалганы Энергетика яамызы алган.

Ольга: Силерниң адааныңар черлерни чиигелделиг хамаатыларга бээр бе? Мен шын билгеним ол бе?

Тываның Баштыңы: Ийе.

Далай: Моон ыңай силерниң кичээнгейиңерге видеодилег, артында-ла коллективтиг. Найысылалдың Дружба кудумчузунда, 3/7 дугаарлыг бажыңның чурттакчыларындан. Мурнуку төөгүзүн чугаалаптайн: бажыңны 2014 чылда туткан, оон билдинип келгени – хөй-ле хажыдыышкыннарлыг болган. Ында ам чурттап турар 26 өг-бүле ол айтырыг-биле үскүлежип келгеш, специалист кижини чалаарга, ол экспертиза кылгаш, бажың аварийлиг деп тодараткан. Бажың 2014 чылда туттунган болгаш ажыглалче кииртингенин сагындырайн. Ам видеодилегни көрүп көрээлиңер.

Видеодилег: Экии, Владислав Товарищтайович. Бистер, Дружба, 3/7 бажыңның чурттакчылары, бо бажыңдан бисти көжүрерин силерден дилээр-дир бис. Ону 2017 чылда аварийлиг деп көрген, мынчага чедир кандыг-даа шиитпир хүлээп алдынмаан. Шупту судтарны ойнап алган бис. Бистиң чидиг айтырыывыска дузалажырын силерден улуу-биле дилеп тур бис. Эрге-чагыргалар тодаргай чүнү-даа шиитпирлей албас-тыр. Бис мында аарып тур бис, чүге дизе бажың хоралыг болуп турар. Бичии уруглар, улуг улус аарып турар, онкология, инсульт, инфарктап турар… Ынчангаш силерден улуг дилээвис, дуза дугайында кыйгывыс: бо бажыңдан бисти дарый көжүрери. Бис мында, шынап-ла, аарып, өлүп тур бис. Хүндүткел-биле, Дружба, 3/7 бажыңның чурттакчылары.

Ольга: Херек кырында ол шуут кайгамчык чүүл-дүр, бажың чаа, ынчалза-даа, аварийлиг байдалда. Айтырыг биеэги-ле эргиде ышкаш...

Тываның Баштыңы: Харалаан, бо программаны боттандырып эгелээнде-ле кижилерниң түр када чурттаар бажыңнарының төлевилелдерин ажыглап турган. Түр када, вахта-биле ажылдап кээр суурда ышкаш. Ооң кадындан тудугжулар бо бажыңны хоралыг материалдар ажыглап тургаш, шынар чок кылып каан. Ам хоорайның мэриязынга, ол ышкаш Чер өнчү-хөреңгизиниң яамызынга, ол чурттакчыларны түр када өскээр көжүрериниң талазы-биле даалга бердинген. Олар 2025 чылда эгелээр көжүрүүшкүн программазының ийи дугаар ээлчээнге таваржыр. Кижилер когаравазын дээш шупту хемчеглерни алыр бис. Ылап-ла, аарыглар, онкология… мынаар салаа өттүр көрбес ужурлуг бис.

Ольга: Ам оларга түр када чурттаар оран-сава бээр бе?

Тываның Баштыңы: Хоорайның мэриязынга болгаш Чер өнчү-хөреңгизиниң яамызынга даалганы берген, олар дилеп турарлар.

Ольга: Ол эки-дир. А эки ажыл-херек бүдүрүксээш, бистиң регионга таарышпас шенелде материалдардан бажың туткан тудугжуларга чүү болурул? Ындыг турзажок ол тудугну хүлээп ап турганының актызы база бар-ла болгай. Ам чүү дээр, үе эрте берген-дир, ынчалза-даа айтырыг шиитпирлеттине бээри өөрүнчүг-дүр.

Далай: Силер чуртталга-коммунал ажыл-агыйын чаартырының Фондузу-биле кады ажылдажып турарыңарны дыңнаттыңар. Ук Фонд көжүрүүшкүн программазының бирги чадазын төндүреринге акша-хөреңгини бээр дээн дугайында медээ дыңнадывыс. Ол ындыг бе?

Тываның Баштыңы: Ийе, шынап-ла, бис ол фондуга дилег киирдивис, езулуг шиитпир бар. Ам сөөлгү шыйыглар арткан. Саң-хөө яамызы бо угланыышкын-биле бурунгаар базымнарны кылыр ужурлуг.

Далай: Харыы дээш четтирдивис. Ам бир телефон долгаашкыны кирген деп дыңнадып турлар. Кежээкиниң мендизи-биле, силерни дыңнап тур бис, кандыг айтырыг силерни дүвүредип турарыл?

Хамааты: Экии, Владислав Товарищтайович, мени Светлана Ондаровна дээр, Кызыл хоорайның чурттакчызы мен. Дузалаптарынга идегел-биле долгап тур мен. Кечил-оол, 3 бажыңның хериминиң иштинде хөй ыттар бар, шуут-ла улуг бөлүк ыттар. Олар аажок көвей, дыка каржы, улусче, ылаңгыя чааскаан чораан кижиже шуражы бээр. Айыылдыы болгаш коргунчуу аажок. Бичии уругларывыс дээш коргар-дыр бис. Кижилерже халдаанының таварылгалары бар болгай. Бо талазы-биле дуза кадарын силерден диледим. Байырлыг.

Ольга: Долгааныңар дээш улуу-биле четтирдивис. Шынап-ла, ыттар айтырыын шиитпирлеп чадап турарывыс – чедимче чогувусту көргүзүп турар база бир айтырыг. Тыва бо айтырыгга бурунгаарлай берген дег, ыттарны өлүрбестей берген, ол хоойлу-биле чөпшээрешпээн кижилер кем-херектер киржикчилери апарган. Дириг амытаннарга ынак болгаш чаңгыс шын орук – оларны арыглап, чазап кааптары. Улус бөгүн дораан ыттарын баглап алыр азы хериминиң иштинден үндүрбес болза, эртен-не оларның саны үш катап кызырлы бээр деп чүвени билир бис. Ыттар хөй кезиинде ээ чок эвес болгай. Бо айтырыгның шиитпирлээшкинин канчаар көрүп турар силер?

Тываның Баштыңы: Ийе, силернии шын, ыттарның ээлери оларны болур-чогууру-биле көрбейн турарлар. Тояанчы ыттарга хамаарыштыр чугаалаайн. Бо айтырыгны шиитпирлээри-биле бюджетте акшаны ийи катап улгаттырган, ооң санында ээ чок ыттарны тургузар черлер (приюттар) тударынга болгаш оларны сыккыртып чазаары-биле холбашкан ажылдарга үндүрер. Хоойлуда ыттарны ийи неделя тургузуп болур дээш оон өске-даа чүүлдер бар.  Ол ышкаш бо угланыышкын-биле ажылдаар коммерциялыг эвес организацияларны (НКО) деткип, грантылардан бээр бис. Бо айтырыгны шиитпирлээринге идепкейжи чорукту деткииривис чугаажок.

Ольга: А ам, амгы үеде, кандыг хемчеглер алдынып турарыл, чижээ, бо айтырыгга база харыысалгалыг Көдээ ажыл-агый яамызындан болгаш Кызылдың мэриязындан?

Тываның Баштыңы: Тояанчы ыттарны тударынга садыглажыышкыннарны чарлап турар, ойнап алган улус оларны туткаш, чазап арыгладыр. Бо ажылга оларның таарымчалыг байдалы турар ужурлуг.

Ольга: Бир эвес кижилер хамааты харыысалгазын миннип, бодунуң ыдын эккелгеш, арыгладып, чазадып кааптар болза, оон ыңай немешпезин билир ужурлуг-ла болгай. Ооң соонда ыттарын боттары хайгаараар. Владислав Товарищтайлович, харыысалга чок ээлерге хамаарыштыр кандыг-бир шыңгыы хоойлу-дүрүмнерни хүлээп алырының чугулазын көрүп турар силер бе?   

Тываның Баштыңы: Көдээ ажыл-агый яамызынга болгаш юстиция яамызынга чогуур даалгаларны берген бис, ол дугайында документилер үнеринге белен деп бодап тур мен. Чоокку үеде оларны чазак деңнелинге сайгарып көөр бис.

Ольга: Ыттарын анаа-ла үндүр салыптар улуска хамаарыштыр торгаалдар көрдүнгенин сагындырары артык эвес.

Далай: Моон ыңай шимчээлиңер — Владислав Товарищтайович, хөмүр темазы. Бо адырда шору тиилелге бар-даа болза, айтырыг, чижээ, Бай-Тайга районнуң чурттакчыларын дүвүредип турар.«Тыва» КТРК каналдан мээң коллегаларымның белеткээни сюжетти көөрүн саналдадым.

«Тыва» КТРК: Бай-Тайга районнуң чурттакчыларында бир берге – тус черниң чону «кара алдынны» улуг өртек-биле садып ап турары. Тээли суурда ийи склад бар: муниципалдыг складта хөмүрнүң бир тоннада чедирилгези-биле катай өртээ 3600 рубль, хуу складта – 4100. Бир эвес 5 тонну дораан алыр болза, акша-түңү улуг апаар, ооң кадында хөмүр ындыг-ла кончуг эки шынарлыг эвес: өрттенгеш, ышталыры көвей, сактырга-ла, өрттенип калган хүл ышкаш. Ындыг одалгадан дуза чок деп чурттакчылар хомудап турарлар. «Чонга хөмүр өртээ дыка улуг. 4100, 4200 рубль». «Мээң өг-бүлемге ол өртек дыка аар. Мен 10 уруглуг мен, бажыңым беш өрээлдиг. Хөмүрнү ай санында чаңгыс тонналап садып ап тур бис. Акша харамнанчыг, хөмүрнүң шлагы көвей, ындыг өртек-биле оон эки шынарлыг болур ужурлуг. «Өртээн шынарынга дүүштүр бадырар болза эки». Чоогунда чаңгыс-ла карьер Чадаанада. Муниципалдыг складта чаңгыс эрги КамАЗ бар, 100 километр ажыг черден хөмүр садары садып алыкчыларга карылгалыг. «Бир рейстен ол 26-27 тонна эккээр, хөмүр ол-ла дораан төнүп каар. Оон дораан дедир чорууру берге. Улуска ынчаар чоруп кээри орулга чок». Тус черниң чагыргазы айтырыгны шиитпирлээрин оралдажып, садып алыкчылар-биле дугуржурун кызып турар. Ынчалза-даа техниканың артык кезектериниң аарының болгаш кывар-чаар чүүлдер өртээниң аарындан кым-даа хөмүр өртээн бадырбайн турар. Хөмүр өртээ Бай-Тайгада кезээде улуг деп тус черниң чурттакчылары хомудап турарлар, ол өске-даа ырак-узак кожууннарда база ындыг. Чоннуң көвей кезиинге хөмүр чаңгыс-ла одаар чүүл болуп турар. Шак ындыг чидиг айтырыг бар-дыр, ооң шиитпирлээшкинин канчаар көрүп турар силер, Владислав  Товарищтайович?

Далай: Бир эвес Кызылда болгаш Кызыл кожуунда чурттакчылар хөмүр өртээниң батканын көре берген болза, ырак-узак черлерде айтырыг чидиг болуп артпышаан. Чылдагааны чүде ирги?

Тываның Баштыңы: Ийе, бис билир бис, хөмүр өртээнге ооң чедирилгези, аштап-арыглаары, өскээр чугаалаарга, «перевалка» деп адаар чүүл кирип турар. Ынчап келирге садып алыкчыларга өртээ улгады бээр. Бис чогуур тарифтерни тургускан-даа болзувусса, харалаан, дыка хөй сайгарлыкчылар бар чурумну хажыдып турарлар. Келир чылын бис он кожуунга, ооң санында Бай-Тайгага, тус чер чагыргазы-биле кады складтарны кылырын шиитпирлээн бис. Ол бир дугаарында, тус чер эрге-чагыргазының дугайында сагыш човаашкын. Складтарны кады тургускаш, хөмүрнү бистиң транспортувус-биле сөөртүр. Аңаа республика бюджединден дуглаттынар тодаргай тариф тургустунар. Ынчан маңаа «оюн ойнаары» болдунмас. Чаңгыс аай тариф турар, хөмүр чаңгыс черге төктүнер. Амгы үеде кожууннарның бюджет адырынга хөмүрнү сөөртүп чедирип турар. Бюджет организацияларының боттарының хөмүр складтары бар. Ынчалзажок хөмүр бүрүнү-биле четпейн турар, харалаан. Чүге дизе тус черниң дыка хөй улузу ооң-биле одаттынып турар. Ону болдурбас дээш бюджет организацияларынга каш хонукта санап каан хөмүрнү үндүрүп бээр апаар. Ынчалдыр бис чогуур херек хемчээлдерни камнап алыр болгаш ооң санында муниципалитеттиң хереглелинге курлавырны тургузар бис. 

Тываның Баштыңы: Ынчалдыр чугаалап болур, ийе.

Далай: Кожуун бүрүзүнге чедирилгези-биле кады төнчү өртээн санап каан документ бар турда, сайгарлыкчы ол негелдени күүсетпээн болза, ону кеземчеге канчаар онаап болурул?

Тываның Баштыңы: Ийе, ындыг хоойлу-дүрүмнүг актылар бар. Бо угланыышкын-биле бистиң Одалга болгаш энергетика яамызы ажылдап турар. Амдыызында ол тарифтерни улгаттырып турар сайгарлыкчыларны харыысалгага онааганының фактылары чок. Ынчалза-даа бо талазы-биле ажыл чоруттунуп турар. Дараазында чылын, кажан күрүнениң хөмүр складтарын тургузупкан соонда, байдал көскүзү-биле өскерлир ужурлуг.

Ольга: А ындыг фактылар дугайында кайнаар дыңнадыр ужурлугул?

Тываның Баштыңы: Тус чер эрге-чагыргазы, кожууннуң чагырга чериниң даргазы бар, ынаар дыңнадыр. Оон олар биске, чазакка, тарифтер албанынга байдалды чедирер.

Ольга: Мээң тодарадыксааным, ол хөмүр складтары кажан көстүп келирил?

Тываның Баштыңы: Бис оларны кожууннарның баазазынга тургузуп болур бис, ол оларның өнчүзү болур. Азы болза тудар, аңаа элээн үе херек апаар. Дараазында одалга сезонунга чедир ол ажылдарны доозар ужурлуг бис.

Ольга: ТГРК – одалга компаниязы өртек бадырылгазынга канчаар харыылааныл?

Тываның Баштыңы: Чаа тариф тургузарда, мурнунда киирген документилерни база катап кичээнгейлиг хынааш, хөмүр тывыжынга дорт киришпейн турар чарыгдалдарны тып алган бис. Бистиң санаанывыс, бир тоннага онааштыр 406 рубль эвээш болур ужурлуг. Азы 17,5 хуу. Ынчан ындыг шиитпирни хүлээп алган бис. Олар ол шиитпирге удур хомудал киирген. Албан езузунуң үндезини-биле ону күш чок болдурган. Ол-ла хүн ону барымдаалааш, ол-ла өртек-биле чаа шиитпирни киирген бис. Ооң соонда өске деңнелге чугаалажып эгелээн бис. Айтырыгны хаап кааптарынга, оларның карылгаларын дуглаарының аргазын көрүп турган бис. Хөмүрнү үндүрүп саткаш, аңаа хөйнү ажылдап алыр. Шак ынчалдыр «удур-дедир субсидирование» кылып болур. Ынчангаш Россия Федерациязының чазааның деңнелинде демир-оруктап чөөн талаже 400 муң тоннаны сөөртүрүнүң квотазын үндүрүп бээр дугайында шиитпир хүлээп алдынган. Ооң-биле бис келир чылда хөмүр өртээн ол хевээр тударын дугуржуп алган бис. Ол ышкаш чогуур дугуржулга езугаар бюджет адырынга болгаш бистиң кол котельнаяларывыс балансызында турар «ТЭК-4» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезинге өртекти өстүрбезин чедип алган бис.

Ольга: Харыы дээш четтирдим. Чурттакчылардан аңгыда, айтырыын бистиң коллегаларывыс база салган. 108 каналдың корреспондентизинге сөс.

Корреспондент: Экии. Мен 108 каналдың журнализи-дир мен, мени Альмира Сенди дээр, мээң силерге айтырыым: силер кожууннарда бүрүн эргелиг төлээлерни кураторларга солуп алган-дыр силер. Ынчалза-даа чер-черлерге оон кандыг-бир өскерлиишкин болур бе? База кожууннар чагырыкчыларын солуур дээн административтиг реформаның бир кезээ ол эвес ыйнаан? Четтирдим.

Тываның Баштыңы: Ол муниципалдыг эрге-чагырга-дыр. Ында боттарының хоойлулары бар. Чагырга даргазын конкурс-биле муниципалитеттиң депутаттары томуйлаар. Бис сөөлгү үеде районнар-биле сырый ажылды чоруда берген бис. Районнар удуртулгазы экономиктиг өзүлдеге мурнакчы төлевилелдерни тодарадып алырын күзээр бис. Бо ажылга ажылчын бөлүктерни тургустувус. Мурнунда чазак кежигүннеринден, яамы, албан черлериниң удуртукчуларындан кураторлар турган болза, ам ажылды чаңгыс кижи эвес, ажылчын бөлүк-биле өзүлдениң точкаларын тывар. Чоокку үеде график езугаар район бүрүзүн сайгарар бис. Район бүрүзүнүң онзагайын барымдаалап тургаш, ол төлевилелдерниң кайы хире боттанып болурун көөр бис. Бир эвес езу барымдаалаан болза, чогуур организастыг түңнелди үндүрер апаар. Бо талазы-биле демдеглээрим, бүрүн эргелиг төлээлерни ап каапкаш, кожууннар чагырыкчыларын халаар дээн сорулга бисте чок. Чамдык чагырыкчылар: «Мындыг режимге, мындыг негелде-биле моон ыңай ажылдап шыдавас мен» деп боданы бээр чадавас. Ынчан ол бир эвес күжүн өске деңнелге чаазы-биле бердинерин күзээр болза, ында кайгамчыктыг чүве чок – шуптувус республикавыстың чону дээш кады ажылдажыр бис.

Далай: Мээң билирим, кураторлар шупту районнарга барып четкен, баштайгы кандыг түңнелдер барыл, ол темага ужуражып чугаалашкан-на болгай силер.

Тываның Баштыңы: Амдыызында болуушкуннарны мурнай бээри арай элек. Келир неделяның вторник, средада сайгарып көөр бис. Бар эскериглерни узун январь каникулун барымдаалап алгаш, ажылдап кылырын коллегаларымга, ажылчын бөлүктерге сүмелээр ийик мен. Чыл эгезинде кожууннарның хөгжүлдезин ылап көдүрер төлевилелдерни ап алыры чугула. Ол девискээрлерде чурттап турар кижилерниң чаагай кежик-чолу дээш ажылдаары-дыр.

Далай: Бис эң чугула темаларга чугааны чоруттувус. Ол Тываның чонун дүвүредип турар айтырыгларның шуптузу эвес дээрзи билдингир. Ынчангаш мындыг хевирлиг дорт чугаа келир үеде чаагай чаңчыл апаарынга идегедивис.

Ольга: Мен Путинниң болуп эрткен парлалга конференциязынга эглип келикседим. Аңаа бир солун болган чүүл – ооң долгандыр хүрээлелинде ынак кижилери бар бе дээн айтырыг. Ол харыызынга ындыг кижилерим чок дээн. Ындыг турбуже, ооң соон дарый, силерни төрүттүнген хүнүңер-биле байыр чедирген. Силерге ол ооң-биле кандыг-ла бир чоок чүүл барын элдээртпейн турар эвес ирги бе?

Тываның Баштыңы: Мен бодаарымга, кандыг-даа удуртукчуга, бо таварылгада, ол Президент, аңаа субъектиниң удуртукчузу – ооң командазы. Бир эвес команданың кежигүнүнүң хуу байырлалы, төрүттүнген хүнү дижик, удуртукчу ынчан ону чүге байыр чедирип, деткивес деп. Ол анаа эки кижизиг харылзаалар-дыр. Төрүттүнген хүнүм-биле Госсоветтиң хуралы анаа-ла капсырлажы берген болгаш Москвага аңаа киржип турумда, Президент боду меңээ байыр чедирген. Мында кандыг-даа чүве чок, ынчаар таваржы берген.

Ольга: Харыы дээш четтирдим. Бистиң Кызыл хоорайывыста экология дугайын айтырбас аргам чок-тур. Тыва бисте арыг, чараш, ынчалза-даа хоорайны, ылаңгыя кыжын ындыг деп шыдавас бис. Шак ындыг айтырыгны Президентиге кончуг-ла салыксаан мен, ынчалза-даа ону салып шыдавайн бардым. Ынчалза-даа силер аңаа харыылаптарыңар чадавас. Мээң билирим, экология айтырыының шиитпирлээшкинин силер суугаткан газ заводун бир болза бистиң девискээривиске, бир болза кожаларывыс: Хакасияга, Красноярск крайның мурнуу чүгүнге азы өске кайы-бир черге тудуп тургузары-биле холбап турар силер. Бо айтырыг кайы хире шимчээнил, чугаалап көрүңерем. Инвестор бар деп билир мен, ынчалза-даа газ хоолайынга коштунуптар точка тывылбайн турар. Бо талазы-биле кандыг-бир шимчээшкин бар ирги бе?

Тываның Баштыңы: Завод тудары албан эвес, суугаткан газты белен ажылдап турар заводтан сөөртүп ап болур бис. Ону кылырынга дыка хөй чадаларны эртер: хоорайга котельнаяларны, печка одаар бажыңнарны ынаар шилчидер, инфраструктураны тургузар, азы техниктиг эде дерилгени кылыр. Ол дээрге шыгжамыр станциялары, чогуур четкилер. Газчыдылгадан аңгыда, агаар делгеминиң экологиязынга бис «Арыг агаар» деп программага киржир аргалыг бис. Бо таварылгада электроэнергиядан чылыг алыр арга тургустунуп кээр. Эвээжеткен тариф-биле.

Ольга: Ындыг болзажок Кызыл 2022 чылда программаже кирер-кирбезин билбес болгай бис?

Тываның Баштыңы: 2022 чылда кирери кандыг-ла болду. Ынчалза-даа 2023 чылда ынаар кирерин кызыдар бис. База коштунар точканы тыварда, республиканың кайы хирени одаарын, чеже кубометр херегин санаан одалга-энергетика балансызын тодарадып доозар ужурлуг. Ол документини доозуп кылып турар бис, оон ону Россия Федерациязының энергетика яамызы бадылаар, чүгле ооң соонда «Газпромга» чеже хире хемчээлдиг газ херегин чугаалаар ужурлуг бис. Шак ындыг ажылды ам кылып тур бис.

Ольга: Улус өске тариф-биле төлээр дидиңер. Чүү ындыг тариф боор?

Тываның Баштыңы: Ийе, ол өске тариф болур, бир эвес «Чистый город» программазынче кире бээр болзувусса. Ам шак ындыг арганы Хакасия болгаш Красноярск алган.

Ольга: Бо айтырыгларга харыылап бергениңер дээш улуу-биле четтирдивис. Силерге кел чыдар чаа чыл-биле байыр чедирдивис база Пар чылы чүгле ак дилиндектери-биле эртерин күзедивис. Ынчангаш телекөрүкчүлерге бодуңарның күзээшкиннериңерни дамчыдып болур силер.

Тываның Баштыңы: Бир дугаарында республиканың чурттакчыларынга салган айтырыглары дээш четтирдим, оларның хөй кезии, шынап-ла, чидиг болгаш нарын, ынчалза-даа ол хол көдүрүп, хол салдынар дээни эвес-тир. Харын-даа ийи дакпыр күш-биле оларны сегирип алгаш, аткаарлавайн ажылдаары чугула. Мынча дижир болгай: суг безин дашты сүвүртүптер. «Дорт чугааның» организакчылары эфир мурнунда меңээ 500 ажыг айтырыг келгенин чугааладылар. Үениң кызыызы-биле оларның шуптузунга харыылаар арга чогу билдингир, ынчалза-даа оларны шуптузун өөренип көөр болгаш күүселдеге алыр дээрзин магадылап тур мен. Харын-даа оон артык, келир чылын чугааның бо хевири доктаамал бүгү команда деңнелинге эртер ужурлуг деп санаар мен. Дарганың оралакчылары, сайыттар, муниципалдыг чагырга даргалары – шуптузу чон-биле дорт чугааны кылыр ужурлуг. Түңнелинде силерге хүндүлүг башкарыкчылар, журналистер, «Дорт чугааны» организастаарынга дузаңар дээш, а телекөрүкчүлерге кичээнгейи дээш четтирдим.

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым, силерге кел чыдар Чаа чыл-биле байыр чедирдим. Өг-бүле бүрүзүнге ол чылыгны, чырыкты, өөрүшкү-маңнайны, аас-кежикти эккээр болзун.

Субботада, декабрь 25-те, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чаңгыс чер-чурттугларының болгаш «Тува 24» телеканалдың журналистериниң салган айтырыгларынга харыыны берген. Ниитизи-биле “Дорт чугаага” 500 ажыг айтырыглар болгаш санал-оналдар кирген. Эфирже үнмээн айтырыгларны база ажылдап кылыр болгаш сайгарып көөр.