Сен — сайгарлыкчы сен

Январь 30-де Тыва Үндезин культура төвүнге Тываның    аныяк сайгарлыкчыларының ийиги түңнел шуулганын ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамы эрттирген. Аңаа ТР-ниң Экономика, ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамылары, ТР-ниң бизнес-инкубатору, ТР-ниң садыг-үлетпүр палатазының төлээлери, найысылалдың болгаш республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан аныяк сайгарлыкчылар, ТКУ-нуң студентилери болгаш өскелер-даа киришкен.

Шуулганны ТР-ниң аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле сайыт Уран-кыс Мижит-Доржу Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң мурнундан чыылганнарга байыр чедирип ажыткан:

— 2010 чылдан тура биче, ортумак бизнести республикада сайзырадып, калбаа-биле боттандырып турар. Бо хүнде боттарының ажыл-херээн ажыдып, аныяк чаңгыс чер-чурттугларын ажылчын олуттар-биле хандырып эгелээн аныяктарның саны 1000 ашкан. 2009 чыл-биле деңнээрге, бо сан-чурагай 4 катап көвү­дээн. Федералдыг болгаш регионалдыг тускай сорулгалыг программаларның деткимчези-биле аныяктар боттарының херээн ажыдар аргалыг. «Сен — сайгарлыкчы сен» деп федералдыг программа Тывада 2011 чылдан тура боттанып эгелээн. Ол 3 аңгы угла­ныышкынныг. Бирээде, бизнестиң эге базымнарынга өөредири. Ийи­де, бодунуң херээн ажыдар дээн аныктарны грант-биле деткиири.    /ште, Россияның, даштыкы чурттарның бүдүрүлгелеринге оларның билиин бедидери.

2009 чылдан эгелеп «Аныяк» немелде өөредилге чери-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Аңаа 3000 ажыг школачыларны бизнестиң эге базымнарынга өөреткен. Ол өөредилге шөлчү­­гежинден 200 ажыг доозукчулар Россияның аңгы-аңгы дээди өөредилге черлеринде экономика болгаш бизнес угланыышкынын шилип алган, өөренип турар. Оон аңгыда бо угланыышкын-биле ТКУ-да 2 шөлчүгеш бар.

/ш чыл дургузунда хууда хе­рээн ажыдып алган аныяк сайгарлыкчылар 200 аныяк өөрлерин ажылчын олуттар-биле хандырган. Ол ышкаш Россия чергелиг «Селигер», «Бирюса», «Алтай. +зүлдениң демдээ» деп аныяк сайгарлыкчылар шуулганынга рес­публиканың 150 аныяктары    үежилери-биле арга-дуржулгазын солушкан. Февраль айда Моолче, Соңгу Көрейже, Красноярск крайже бөлүк аныяктар билиин бедидип чоруптар. Ынчангаш 2015 чылда идепкейжи аныяктарны мөөрейлерге киржиринче чалап тур бис — деп, ол чугаалаан.

ТР-ниң Күш-ажыл болгаш со­циал политика яамызының специа­лизи Ай-Хаан Догур-оол 2015 чылдан эгелеп кадыкшылының байдалы-биле арга-шинээ кызыгаар­латтынган кижилерни ажылчын олуттар-биле хандырар кү­­зелдиг аныяк сайгарлыкчыларга федералдыг бюджеттен күрү­­не деткимчезин көргүзер тускай сорулгалыг программа ажылдай бергенин дың­наткан. Деткимчени 22 хардан 30 харга чедир  аныяк сайгарлыкчылар алыр эргелиг болгаш олар күрү­­неден 300-тен 500 муң рубль чедир деткимчени алыры көрдүнген. Чаа программаны аныяк­тар аажок со­нуургап, хөй айтырыгларга тодаргай харыы­ларны алган.

«Аныяктарның бизнес-төле­вилели» республика чергелиг мөөрейниң 2014 чылда тиилекчилери: Кызыл хоорайдан: Юрий Ли, Виталий Сургутанов, Чодураа Кара-Монгуш, Айя Куулар, Алдын-Херел Доржу, Саманта Чооду, Михаил Намчин, Начын Конгаа, Андрей Ондар, Людмила Шаравии, Ак-Довурактан: Милана Ооржак, Чинчи Иргит, Шагаан-Арыгдан: Аяс Норбу, Аймир Чаш-оол, Чаа-Хөл кожууннуң Чаа-Хөл суурдан: Менги Малбай-оол, Тожу кожууннуң Чазылары суурдан: Сайдаш Кол, Ий суурдан: Алдынмаа Кузенек, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг сумузундан: Омак Дор­жу, Элегес-Аксы суурдан Чалым Ооржак, Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурдан: Олимпий Ондар, Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурдан: Альберт Монгуш.

Чылдың-на Таңды кожуунда чараш бойдус чурумалдыг  Дүр­­ген-Оруу деп черге турисчи слет хевирлиг эртип турар «Тыва – хөг­­­­жүлдениң девискээри» аныяк­тарның өөредиглиг чыыжынга олар бизнес-төлевилелдерин камгалап турар. Ооң кол сорулгазы – социал чугула болгаш аныяк­тарның сайгарлыкчы чоруунуң бот-идепкейиниң аргаларын боттандырары.

«Аныяктарның бизнес-төле­вилели» деп мөөрейни 2009 чылдан эгелеп эрттирип турар. 2009 чылдан 2014 чылга чедир 96   аныяк кижилер күрүне деткимчезин ап, 200 ажыл чок аныяк кижини ажылче хаа­ра туткан.

2014 чылда «Тергиин бизнес-идея» деп республика чергелиг мөөрейниң тиилекчилерин шаңнаан. Мөөрейниң тиилекчилеринге 10-дан 50 муң чедир акша сертификаттарын тыпсыры көрдүнген. Бо чылын Кызыл хоорайдан   аныяк сайгарлыкчы Айдын Дарбаа тиилээн.

«Россияның аныяк сайгарлыкчызы» мөөрейниң республика чергелиг чадазының «Чедиишкинниг старт» номинацияның тиилекчилери:

1-ги черде Болат Тюлюш (Тожу кожууннуң Тоора-Хем сумузундан, «Азас» дыштанылга баазазы), 2-ги черде Артыш Сарыг-оол (Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суур, ыяш дилиндирер бүдүрүлге), 3-кү черде Алдын-Ай Салчак (Кызыл хоорай, уруглар хайгаараар ачы-дуза чедирилгези) олар болган.

«Инновациялыг бизнес» төлевилелдиң тиилекчилери: 1-ги черни Елена Базыр (Кызыл хоорайда «Полиграфсервис» ААН чиңгине директору), 2-ги черни Туран хоорайдан «Туран-медиа» компьютер төвүнүң хуу сайгарлыкчызы, 3-кү черни Саманта Чооду Кызыл хоорайда «Корона» ААН-ның хуу сайгарлыкчызы алган.

Тиилекчилер бо чылын «Россия­ның аныяк сайгарлыкчызы» деп Россия чергелиг мөөрейге Тываны төлээлеп киржир.

Шуулганның аалчызы, РФ-тиң Экономиктиг сайзырал яамызының биче болгаш ортумак бизнес сайзырадыр талазы-биле эксперти, сайгарлыкчы, бизнес-тренер Бари Алибасов «Делегейни өскертиптер бизнес-идеялар» деп темалыг мас­тер-классты эрттирген. «Аныяк улус амыдыралда чүгле хереглел туруштуг эвес, а бурунгаар көрүштүг болгаш тывынгыр болур ужурлуг. Тыва — кайгамчык каас-чараш бойдус-чурумалдыг чер-дир. Маңаа туризмни сайзырадыр болза кончуг эки. Ол дээрге Россия­дан акша-хөреңгини хөйү-биле республикаже киирип ап болур аргаларның бирээзи-дир. Ол ышкаш чүгле Тывага бүдүрген деп билдинип турар ховар бараан­нарны республикадан дашкаар, чоокку Красноярск, Новосибирск хоорайларның рыногунче дидими-биле      үндүрери, сайзырадыры чугула. Бизнестиң орулгазы чүгле Тыва иштинге долганмайн, а рес­публикадан дашкаар сайзыраар болза эки» — деп, ол чугаалаан.

Дуржулгазы бедик сайгар­лыкчының арга-сүмелерин аныяк сайгарлыкчылар улуг сонуургал-биле дыңнап, ооң чагыгларын бижип алган. Бари Алибасов  аныяктар-биле айтырыг-харыы хевиринге чугаалажып, олар-биле «чаңгыс аай чалгыгга» ужурашкан.

Айыжы Иргит, LiteFOOD   бүдүрүл­­гениң ээзи:

— Бир ай бурунгаар тыва чонумнуң кадыынга ажыктыг, шынарлыг дүрген кылыр тыва чем бүдүрүлгезин ажыттым. Ол чемниң холуксаа­зы тыва далган. Арбай далганын, «чажыт холуксаа­ны», йогурт, хойтпакка холааш, ол-ла дораан садып алыкчының мурнунга кылып бээр бис. Мээң чогаатканым LiteFOOD садыг марказын бүрүткедири-биле документилерни чорудупкан бис. Тыва коктейльдерниң «Чымчаашка», «Хоюшка» деп аттарын бодум чогааткан мен.

Амгы үеде «Сүбедей» спорт өргээзинде тыва коктейльдерни садып тур бис. Чоорту И. Ярыгин аттыг спорт комплекизинге болгаш өске-даа девискээрлерге садыгжыгаштарны ажыдар бодап турар мен. Тыва коктейльдер кылыры — баштайгы төлевилелимниң бирги угланыышкыны. Амгы үеде студентилерниң хүннүң чыгыы чемге ажыг­лаар «Роллтон» фирманың изиг сугга   дүрген шыгыдып чиптер үскен далганының орнунга бо чазын тыва үскен далганны үндү­рер бис. Ону боттандырарда тускай дериг-херексел херек, ынчангаш ТР-ниң Аныяк­тар болгаш спорт херектериниң талазы-биле база ТР-ниң Экономика яамыларынче деткимче алыры-биле документилерни киирдим. Ам чүгле ооң харыызын манаар апаар. Тывада бизнес ажыдып алыр күзелдиг аныяктар хөй. Ынчалза-даа олар бүдүрүлге ажыдарда албан-на хөй түңнүг акша-төгерик херек деп бодаар. Бежен муң рубль-биле биче бүдүрүлгени ажыдып ап болур. Ооң соонда күрү­­не деткимчезин алыры-биле херек документилерни яамыларже киирип, бүдүрүлгезин улгаттырып, немелде ажылчын олуттарны ажыдып эгелээр. Москвадан келген бизнес-тренер Бари Алибасовтуң мастер-клазындан хөй ажыктыг   чүүлдерни билип алдым — деп, ол чугаалады.

“Сен — сайгарлыкчы сен” деп федералдыг программаның “Россияга аныяк кижи бүрүзү кымдан-даа хамаарылга чок, бай-шыдалдыг, чедиишкинниг болур ужурлуг” деп кыйгырыынга катчып, Тывага биче болгаш ортумак бизнес улам хөгжүп, аныяк сайгарлыкчылар көвү­­дээр дээрзинге бүзүрелим шуулган соонда улам быжыкты.

Шончалай  Ховалыг.

Альберт Хомушкунуң  тырттырган  чуруу.